Rečnik geografskih pojmova – Opšte obrazovanje

abiotski faktori – fizičko-geografski faktori koji ne pripadaju živoj prirodi.
ada – rečno ostrvo nastalo taloženjem rečnih nanosa u donjem toku ravničarskih reka na mestima gde je smanjena mehanička snaga vodotoka.
akumulacija – taloženje materijala koji su od čvrste ili rastresite podloge odvojili i izvesno vreme nosili vetrovi, vodeni tokovi, morski i jezerski talasi, lednici i atmosferska voda.
aluvijalna ravan – nanosna ravnica pored reke i to obično u njenom donjem toku; nastaje taloženjem sitnog peska i mulja.
anekumena – delovi Zemljine površine na kojima se ljudi ne mogu nastaniti (pustinje, polarne oblasti, močvare itd.).
Antarktik – oblast oko Južnog pola; suprotno od Arktika.
antropogeografija – deo geografije koji izučava rasprostranjenost čoveka na zemlji, čovekov uticaj na okolinu i obrnuto.
arhipelag – veća grupa ostrva koja se nalaze na malom međusobnom rastojanju, ostrvlje.
Arktik – oblast oko Severnog pola.
atmosfera – gasoviti omotač koji okružuje Zemlju, a koji ona zadržava svojom gravitacijom.
atol – koralni greben prstenastog ili polukružnog oblika.
bifurkacija – oticanje vode jedne reke u dva različita sliva, račvanje reke u dva toka.
biocenoza – životna zajednica biljaka i životinja na određenom staništu.
biogeografija – geografska disciplina koja proučava rasprostranjenost biljnog i životinjskog sveta na zemlji.
biološka struktura – podela stanovništva po polu i starosti.
biosfera – celokupan prostor na zemlji naseljen živim svetom, od mikroorganizama do čoveka.
biotski faktori – fizičko-geografski faktori koji pripadaju živoj prirodi; biološki faktori.
brežuljak – malo usamljeno uzvišenje, obično kupastog oblika, koje se uzdiže iznad neke zaravni. Strane brežuljka su blago nagnute, ali podnožje mu je jasno izraženo, pa predstavlja istaknut oblik u reljefu.
bura – relativno hladan i suv vetar koji duva na primorju, sa kopna prema moru.
crnica (černozem) – najplodniji tip zemljišta u ravničarskim predelima umerenog toplotnog pojasa, bogat humusom i hranljivim materijama, crne boje.
cunami – veliki razorni morski talasi koji nastaju usled zemljotresa i vulkanskih erupcija koji se dešavaju na morskom ili okeanskom dnu.
Daleki istok – zemlje istočne Azije koje se nalaze uz Tihi okean.
delta – tip rečnog ušća koje nastaje taloženjem rečnih nanosa, preko kojih se voda razliva u više rukavaca.
demografija – nauka o stanovništvu i njegovim osnovnim obeležjima (broj, struktura i razmeštaj stanovnika).
denudacija – odnošenje površinskog rastresitog materijala atmosferskom vodom i ogolićavanje stena u podlozi.
depresija – kopnena ili jezerska površina sa nadmorskom visinom ispod nivoa mora; ulegnuće, udolina.
dina – peščani brežuljak ili greben stvoren dejstvom vetra u pustinji.
dolina – izduženo i vijugavo udubljenje u reljefu Zemljine površine nastalo radom rečnih tokova.
džungla – neprohodna vlažna tropska šuma u Aziji.
ekvator (polutar) – zamišljena kružna linija oko Zemlje koja je podjednako udaljena od Zemljinih polova; najduža paralela. Leži na geografskoj širini od 0°.
ekumena – naseljeni deo Zemlje.
enklava – manji deo državne teritorije odvojen od matične zemlje područjem neke druge države; etnička, jezička ili druga skupina odvojena od svoje matice.
entitet – teritorija jednog naroda bez elemenata državnosti.
eolsko jezero – jezero čiji je basen nastao erozivnim radom vetra.
erozija – razaranje i odnošenje Zemljine površine delovanjem vode, vetra, leda i sl.
estuar – levkasto ušće reke široko otvoreno prema moru, koje nastaje zbog velike razlike između plime i oseke.
fauna – skup svih životinja određenog područja (kontinenta, države, nekog kraja), odnosno nekog perioda u istoriji Zemlje.
fizička geografija – prirodna nauka koja proučava klimu, reljef, vode, sastav zemljišta i geografski razmeštaj biljnog i životinjskog sveta na Zemljinoj površini.
fjord – dugačak i uzan morski zaliv strmih obala nastao radom lednika.
flora – skup svih biljnih vrsta određenog područja (kontinenta, države, nekog kraja), odnosno nekog perioda u istoriji Zemlje.
fosil – okamenjeni ostatak nekadašnjeg organizma (biljke ili životinje) iz starih geoloških perioda koji je na različite načine sačuvan u sedimentnim stenama.
fosilna goriva – goriva nastala tokom davne Zemljine prošlosti od fosilnih ostataka biljaka i životinja (treset, ugalj, nafta, zemni gas).
fumarole – mesto na kojem iz stvrdnute vulkanske lave izbijaju iz zemlje vrući gasovi i vodena para.
gejzir – prirodni izvor koji u vidu vodoskoka s vremena na vreme izbacuje vrelu vodu iz Zemljine unutrašnjosti.
geografska dužina – ugaona udaljenost određene tačke na Zemljinoj površini od nultog (griničkog) meridijana prema istoku ili zapadu.
geografska karta – umanjen, uopšten matematički određen i objašnjen prikaz površine Zemlje; dvodimenzionalni prikaz geografskih oblasti.
geografska sredina – sredina u kojoj živi čovek i gde se oseća njegov uticaj na prirodu.
geografska širina – ugaona udaljenost određene tačke na Zemljinoj površini od ekvatora prema severu ili jugu.
geotermalna energija – toplotna energija (vode, izvora, vrela) koja potiče od Zemljine unutrašnje toplote.
godišnje doba – period od oko tri meseca koji se svake godine ponavlja u ravnomernom ritmu (proleće, leto, jesen, zima).
golfska struja – topla morska struja koja kreće iz Meksičkog zaliva, ulazi u Atlantski okean i kreće se duž južnih obala Severne Amerike ka zapadnim i severnim obalama Evrope.
gorske oči – jezera u cirkovima, malim okruglastim udubljenjima.
gromadne planine – planine nastale rasedanjem, izdizanjem i spuštanjem zemljišta duž velikih rasednih pukotina.
gustina naseljenosti – prosečan broj stanovnika po jednom kvadratnom kilometru na određenoj teritoriji.
hidrografija kopna – deo fizičke geografije koji proučava kopnene vode, njihove odlike i geografski raspored.
hidrologija – geografska disciplina koja proučava sve vode na Zemlji.
hidrosfera – vodeni omotač Zemljine kugle; skup stajaćih i tekućih voda na površini Zemlje.
humus – veoma plodan površinski sloj zemljišta organskog porekla, zemlja crnica.
izdan – podzemna voda koja se nakupi iznad vododrživih stena, najčešće gline.
izvor – mesto gde podzemna voda izbija na površinu Zemlje.
jezero – veće ili manje udubljenje na kopnu ispunjeno vodom, koja se prividno ne kreće.
karst (kras) – krečnjački predeo ispresecan vrtačama, uvalama, suvim dolinama i sličnim udubljenjima nastalim pod dejstvom atmosferskih voda.
klima – srednja vrednost atmosferskih uslova (temperature, padavina, vetrova) koji vladaju u jednom području tokom dugog niza godina.
klisura – uska duboka rečna dolina sa visokim strmim stranama, tesnac, klanac.
kontinent – velik kopneni deo Zemljine površine, obično okružen sa svih strana morima i okeanima. Ima ih sedam: Azija, Afrika, Severna Amerika, Južna Amerika, Antarktik, Evropa i Australija.
kontinentalna država – država koja nema izlaz na more, već je sa svih strana okružena kopnom.
konurbacija – teritorijalno i ekonomsko spajanje, udruživanje dvaju ili više susednih gradova i većih naselja u jednu celinu.
kotlina – prostrano udubljenje ovalnog oblika, sa zaravnjenim dnom, u spuštenim delovima Zemljine kore između gromadnih planina.
kraško jezero – jezero nastalo u kraškim udubljenjima (u vrtačama, uvalama i kraškim poljima).
kriptodepresija – ulegnuće ispunjeno vodom čije dno leži ispod a površina iznad morskog nivoa.
Laponija – oblast koja obuhvata najsevernije delove Norveške, Švedske, Finske i zapadni deo poluostrva Kole.
ledničko jezero – jezero nastalo u udubljenjima nastalim radom lednika.
lednik – masa leda koja se kreće, formirana od snežnih padavina na veoma velikim nadmorskim visinama ili u polarnim predelima.
ljano – naziv za prostrane ravnice sa visokom travom u Južnoj Americi.
Magelanov prolaz – moreuz koji spaja Atlantski okean sa Tihim okeanom, a odvaja Južnu Ameriku od ostrva Ognjene zemlje.
makija (šikara) – gusto zimzeleno žbunasto rastinje karakteristično za Sredozemlje koje se razvilo na mestima posečenih šuma.
makroreljef – krupni oblici Zemljinog reljefa nastali radom unutrašnjih sila koji daju osnovnu morfološku karakteristiku izvesnom delu Zemljine površine: planinski venci i masivi, visoravni, prostrane ravnice, nizije, velike kotline.
masiv – velika planina koja deluje kao kompaktna celina, sa jednim ili malim brojem vrhova, bez jasno određenog pravca pružanja.
meandar – okuka (zavoj) koju stvara vodeni tok ravničarske reke; vijugavi tok ravničarske reke (u obliku latiničkog slova S).
megalopolis – gradska celina nastala spajanjem dveju ili više konurbacija.
meridijani (podnevci) – zamišljene polukružne linije koje spajaju Severni i Južni pol; svi meridijani su iste dužine i pružaju se pravcem sever–jug.
mikroreljef – mali oblici Zemljinog reljefa obrazovani uglavnom radom spoljašnjih sila (rečne terase, plavine, jaruge, dine, vrtače itd.).
mineralni izvor – izvor čija je voda prirodno lekovita, jer sadrži rastvorene mineralne soli.
močvara – zemljište sa slojem treseta natopljeno ili prekriveno vodom (ustajalim barama) i obraslo barskim biljem.
monarhija – država koja na čelu ima monarha, tj. kralja, cara ili kneza.
more – deo okeana koji je delimično okružen kopnom.
moreuz – uži deo vodene površine između dva kopna koji spaja dve veće vodene površine (dva mora, more sa okeanom ili dva okeana); morski tesnac.
morska struja – kretanje vodene mase površinskih slojeva mora ili okeana u određenom pravcu pod uticajem stalnih vetrova.
morske mene – naizmenično izdizanje i spuštanje nivoa mora, tj. plima i oseka.
mrtvaja – rečno jezero, rukavac polukružnog oblika u presečenim i napuštenim meandrima reka, u kojima voda miruje.
nadmorska visina (apsolutna visina) – vertikalno rastojanje između nivoa mora i neke tačke na kopnu.
narod – istorijski stvorena veća zajednica ljudi sa zajedničkim etničkim imenom, obično nastala na osnovu zajedničkog porekla, jezika, teritorije, tradicije, kulture i religije; nacija.
neutralna država – država koja ne uzima učešće u ratovima, drugim sukobima i sporovima i ne učestvuje u svetskoj politici.
nizija – prostran zaravnjen ili neznatno zatalasan deo kopna, obično blago nagnut u jednom pravcu, čija nadmorska visina iznosi do 200 metara.
Novi svet – delovi sveta za koje su Evropljani saznali posle Kolumbovog otkrića Amerike.
oaza – plodno zemljište u pustinji sa vodom i vegetacijom nastalo radom vetra.
obala – deo kopna uz more, reku ili jezero.
obalska razuđenost – odstupanje obale od prave linije.
okean – ogromna jedinstvena masa slane vode. Okeani nisu zasebna vodena tela već su međusobno povezani i formiraju jednu kontinuiranu vodenu masu – svetsko more.
orografija – deo geomorfologije (fizičke geografije), bavi se proučavanjem i opisivanjem reljefa na površini Zemlje.
ortodroma – najkraća linija između dveju tačaka na Zemljinoj površini.
oseka – periodično spuštanje nivoa morske vode (zbog Mesečeve i Sunčeve gravitacije).
ostrvo – kopno okruženo sa svih strana vodom.
pampa – velika travnata stepa u umerenom pojasu Južne Amerike.
paralele (uporednici) – zamišljene među sobom paralelne kružne linije koje omotavaju Zemlju u pravcu zapad–istok; najduža paralela je ekvator.
pasati – stalni vetrovi koji duvaju od suptropskog područja visokog pritiska ka ekvatorijalnom području sniženog pritiska.
permafrost – trajno smrznuto zemljište usled niskih temperatura koje traju više godina.
planina – zemljište koje se diže znatno iznad okoline i najčešće ima strme padine, relativno zaravnjen vrh i izražen reljef. Prema načinu postanka dele se na venačne, gromadne i vulkanske, a prema visini na niske (do 1000 m), srednje (od 1000 m do 2000 m) i visoke (iznad 2000 m).
plantaža – velika površina zasađena određenom poljoprivrednom kulturom.
plima – periodično podizanje nivoa morske vode (zbog Mesečeve i Sunčeve gravitacije).
podzol – zemljište pepeljaste boje, rasprostranjeno u šumama.
polarne pustinje – najsevernije i najjužnije prirodne zone prekrivene stalnim ledom.
polarnici – paralele koje leže na 66° 33′ 39“ severne i južne geografske širine; uzimaju se za granicu između hladnih (polarnih) i umerenih pojaseva.
polder – plodni deo kopna niži od morske površine nastao isušivanjem zemljišta i ograđen velikim nasipima, karakterističan za Holandiju.
poluostrvo – deo kopna koji zalazi u more tako da je okružen vodom sa tri strane.
ponornica – reka u krečnjačkim terenima koja ponire u pukotine i jednim delom svog toka teče podzemno.
populacija – stanovništvo, ljudstvo; skup jedne životinjske vrste koja živi u određeno doba na određenoj teritoriji.
povratnici – paralele koje leže na 23° 26′ 22“ severne i južne geografske širine; najudaljenije paralele od ekvatora na kojima sunčevi zraci po jedanput u godini padaju pod pravim uglom.
prašuma – prirodan, gusto obrastao, neprohodan šumski predeo; tropska vlažna šuma u Africi.
prerija – prostrana ravnica prekrivena pretežno niskom travom, naročito u Severnoj Americi.
prirodna sredina – sredina u kojoj čovek ne živi i gde se ne oseća njegov uticaj.
prirodne zone – teritorijalni delovi, područja uporedničkog pravca pružanja koja se smenjuju od ekvatora prema polovima i međusobno se razlikuju po klimi, biljnom i životinjskom svetu, tipovima zemljišta i hidrološkim odlikama.
pustinja – velika, izrazito suva površina tla sa veoma retkom vegetacijom i veoma malom količinom padavina.
razvođe – uzvišenje (obično planinski greben, venac) koje odvaja dva susedna rečna sliva; vododelnica.
razuđenost obale – razgranatost, razvedenost morske obale u vidu ostrva i poluostrva, čime njen izgled odstupa od prave linije.
rečna mreža – svi vodeni tokovi u jednoj oblasti, koji međusobno ne moraju biti povezani.
rečni sistem – glavna reka i sve njene pritoke.
rečno akumulativno jezero – jezero nastalo taloženjem rečnih nanosa, obično na ušću reke.
regija – manja ili veća oblast koja se po prirodnim ili društveno-geografskim odlikama bitno razlikuje od susednih oblasti.
regionalna geografija – grana geografije koja objedinjava rezultate naučnih proučavanja specijalnih geografskih i srodnih disciplina na određenom prostoru Zemljine površine; deli se na opštu i posebnu regionalnu geografiju.
regresija – povlačenje mora i stvaranje kopnenih površina u vreme velikih geoloških razdoblja.
reka – veći vodeni tok koji se kreće rečnim koritom sa manje ili više precizno određenim obalama.
reliktno jezero – jezero koje predstavlja ostatak nekadašnjeg mora.
reljef – uzvišenja, udubljenja i ravnine na kopnu raznih oblika i dimenzija, tj. svi oblici vertikalne razgrane na Zemljinoj površini (planine, doline, kotline, uvale, vrtače, cirkovi i dr.).
rezervat – ograničeno područje (zemljište) zaštićeno zakonom zbog svoje kulturno-istorijske i naučne vrednosti (flore, faune, geološkog sastava zemljišta); teritorija na kojoj žive prvobitnim načinom života, zakonom zaštićeni, urođenici u nekim zemljama Severne Amerike, Australije, Afrike.
rijas – morski zaliv nastao potapanjem rečnog ušća.
rt – najistureniji deo poluostrva.
salinitet – količina rastvorenih soli u morskoj vodi, izražava se u promilima (‰).
savana – prostrana ravnica u tropskom ili suptropskom području (Severna Amerika i Afrika), bez drveća, obrasla visokom travom.
selo – manje i slabije uređeno naselje čije se stanovništvo pretežno bavi poljoprivredom.
sliv – teritorija sa koje sva voda otiče u jednu reku, jedno jezero ili jedno more.
Stari svet – Evropa, Azija i Afrika, kontinenti najstarijih civilizacija.
stava – mesto spajanja dveju većih reka.
stepa – veliko ravno prostranstvo na kojem raste nisko grmlje i trava u krajevima kontinentalne klime, sa malom godišnjom količinom padavina.
sutoka – mesto spajanja dveju reka srednje veličine.
šuma – složeni ekosistem u kojem je drveće dominantan oblik života.
tajfun – ciklonski vetar razorne moći, najčešće duva od jula do oktobra na morima istočne Azije; uragan, orkan.
tajga – četinarska šuma koja zauzima ogromna prostranstva na severnoj Zemljinoj polulopti, u hladnim klimatskim uslovima.
talas – uzdignuti deo vodene mase izazvan snagom vetra, podmorskih zemljotresa i vulkanskih erupcija.
tektonsko jezero – jezero velike dubine koje leži u tektonskoj potolini, nastaloj spuštanjem Zemljine kore između dubokih raseda.
termalni izvor – izvor tople vode sa temperaturom preko 20 °C.
transgresija – plavljenje kopna morem prouzrokovano spuštanjem Zemljine kore ili izdizanjem morskog dna.
treset – naslage poluraspadnutih biljnih ostataka; koristi se kao izvor energije.
tundra – velika površina ravnog ili valovitog terena u polarnim oblastima ili na visokim planinama čiji biljni svet čine mahovine, lišajevi i nisko grmlje.
urvina – skliznuto rastresito zemljište nagomilano u podnožju uzvišenja u vidu lučnog bedema i niza manjih brežuljaka.
vadi – suva rečna dolina u pustinjskim oblastima kroz koju samo povremeno, posle jakih pljuskovitih kiša, protiče voda.
valov – ledničko korito, izduženo udubljenje kojim se lednik kreće niz planinske strane.
vertikalni vegetacijski pojasevi – delovi na planini sa određenim rastinjem koji se smenjuju u svim klimatskim pojasevima od podnožja ka vrhu, zbog opadanja temperature sa porastom nadmorske visine.
vetar – horizontalno kretanje vazduha iz oblasti višeg prema oblastima nižeg vazdušnog pritiska.
veštačko jezero – jezero stvoreno ljudskom rukom pregrađivanjem rečnih tokova betonskim i zemljanim branama.
visija – prostrano zemljište, predeo sa nadmorskom visinom iznad 200 metara.
vodostaj – visina nivoa vode u rečnom koritu u trenutku merenja i osmatranja, izražava se u centimetrima.
vodostanje – kolebanje (promena) vodostaja u toku dana, meseca, godine ili više godina.
vrelo – jak izvor vode u krečnjačkim terenima.
vulkan – otvor u Zemljinoj kori, najčešće kupastog oblika, na čijem vrhu se nalazi krater, iz kojeg povremeno ili stalno izbijaju vreli gasovi, pepeo i magma.
vulkansko jezero – jezero koje je nastalo u kraterima ugašenih vulkana.
zaliv – deo mora ili jezera koji dublje ili pliće zalazi u kopno.
zemljouz – uzan deo kopna koji spaja dva kontinenta ili ostrvo sa kopnom, prevlaka.