Osnovni elementi vulkana su:
1. vulkanska kupa,
2. krater,
3. kanali,
4. ognjište,
5. magma.
Vulkan je mesto na kojem magma (usijana testasta masa rastopljenih stena) izbija na površinu Zemlje. Obično ima oblik kupastog uzvišenja, na čijem vrhu se nalazi levkasto udubljenje (krater), koje je sa većim dubinama (ognjištem) povezano uskim kanalima. Iz vulkana povremeno ili stalno izbijaju vreli gasovi i vodena para, a povremeno i magma, pepeo i komadi čvrstih stena (vulkanske bombe). Iznenadno i burno izbacivanje magme, pepela i gasova naziva se erupcija. Kad magma izbije na površinu, naziva se lava, a brzina njenog kretanja zavisi od njene gustine i nagiba vulkanske kupe. Gusta lava se nagomilava oko kratera, dok se tečna lava razliva preko kupe i obrazuje potoke lave i vulkanske platoe. Temperatura magme kreće se od 700 °C do 1300 °C, a može dostići i 1500 °C, dok se temperatura lave kreće od 704 °C do 1204 °C. Reč „vulkan” potiče od imena italijanskog ostrva Vulcano, koje se nalazi u Tirenskom moru.
Vulkani najčešće nastaju na obodima litosfernih ploča, koje sačinjavaju površinu Zemlje i u kojima usijani gasovi i magma stvaraju šupljine kroz koje izbijaju na Zemljinu površinu. Vulkani, pre svega, nastaju u oblasti podvlačenja, kad jedna ploča sklizne ispod druge. Tada se donja ploča usled spuštanja u omotač topi, a njeni gasovi i istopljene stene ključaju i probijaju se kroz naprsline dovodeći do erupcije. S vremenom se izbačeni materijal taloži na površini i tako nastaju vulkanska kupasta uzvišenja visoka i do nekoliko hiljada metara. Tipični vulkani na kopnu su u obliku konusa, ali oni predstavljaju tek mali deo ukupne vulkanske aktivnosti na Zemlji. Naime, najveći deo magme izbija iz zemlje duboko ispod vode, duž naprslina u srednjookeanskim grebenima ili kroz manje rupe poznate kao vruće tačke. Ako podvodni vulkani stvore dovoljno visoke konuse, oni se izdižu iznad površine mora i tada se nazivaju vulkanska ostrva. Najpoznatija vulkanska ostrva su Havajska ostrva, koja se nalaze u Tihom okeanu, i Kanarska ostrva, koja se nalaze u Atlantskom okeanu.
Vulkani mogu biti:
1. aktivni,
2. ugašeni,
3. uspavani (ponekad ispuste malo dima, pa postoji mogućnost da postanu aktivni).
Na Zemlji ima više od 600 aktivnih i bezbroj ugašenih vulkana. Najveći broj aktivnih vulkana nalazi se u oblasti poznatoj kao Vatreni pojas Pacifika (preko 400 vulkana). Osim te, najpoznatije vulkanske oblasti su Sredozemna, Atlantska i Istočnoafrička. Australija je jedini kontinent na kojem nema nijedan aktivni vulkan.
Najpoznatiji vulkani su Vezuv i Etna (Italija), Popokatepetl (Meksiko), Kilimandžaro (Tanzanija), Krakatau (Indonezija), Fudžijama (Japan), Mauna Kea (Havaji). Mauna Kea je najviši vulkan na svetu – ukupno je visok 10204 m (izdiže se 4205 m iznad nivoa mora, dok je njegova visina ispod vode 5999 m).
Geografija se bavi vulkanima sa stanovišta određivanja njihovog geografskog položaja i njihovog opisa kao morfoloških oblika reljefa, bez ulaženja u sam proces njihovog nastanka. Nauka koja se bavi izučavanjem vulkana grana je geologije koja se naziva vulkanologija.