Zemljotres


Zemljotres je iznenadno i snažno kratkotrajno podrhtavanja pojedinih delova Zemljine kore koje nastaje usled pomeranja litosfernih ploča duž rasednih linija. To je vrlo česta pojava, ali je najveći broj zemljotresa slabog intenziteta i javlja se na relativno malim površinama kopnenih prostora ili okeanskog dna. Manji potresi nastaju i kao posledica vulkanskih erupcija, obrušavanja pećina ili jakih eksplozija. Ako se zemljotres dogodi na dnu mora, formiraju se ogromni razorni morski talasi koji se velikom silinom obrušavaju na obale uništavajući sve pred sobom – ti talasi nazivaju se cunami.

Tačka u Zemljinoj unutrašnjosti koja predstavlja žarište zemljotresa i u kojoj se oslobađa najviše energije naziva se hipocentar (najčešće se nalazi na dubini oko 70 km). Tačka direktno iznad hipocentra na površini Zemlje gde se zemljotres najjače oseća naziva se epicentar. Potres se u talasima širi na sve strane, a zatvorene krive linije kojima se na geološkim kartama spajaju mesta na kojima se potres podjednako osetio nazivaju se izoseiste.

Zemljotresi prema načinu nastanka mogu biti:
1. prirodni – mogu biti spontani (nastaju usled kretanja litosfernih ploča, pa se nazivaju i tektonski) i izazvani (vulkanski, koji nastaju usled snažnih erupcija, i urvinski, koji nastaju usled obrušavanja svodova i zidova velikih pećina i podzemnih prostorija);
2. veštački (antropogeni) – nastaju usled dejstva čoveka na prirodnu sredinu (formiranje velikih veštačkih akumulacionih jezera, upumpavanje vode u duboke bušotine za potrebe eksploatacije geotermalne energije i sl.).

Najveći broj zemljotresa vezan je za granice litosfernih ploča, a najjači zemljotresi javljaju se u oblastima sučeljavanja ploča, u prostoru gde se jedna ploča podvlači pod drugu. Te oblasti još se nazivaju trusne oblasti. Područja u kojima se događa najviše zemljotresa su Vatreni pojas Pacifika (53% od ukupnog broja) i mediteransko-alpsko-himalajsko (41% od ukupnog broja). Države u kojima se događa najviše zemljotresa su Čile, Japan i Indonezija.

Merenje jačine zemljotresa

Jačina zemljotresa zavisi od više činilaca, kao što su količina oslobođene energije, građa Zemljine kore, dubina hipocentra. Instrument kojim se meri njegova jačina naziva se seizmograf. Meri se dvema skalama – Merkalijevom i Rihterovom.

Merkalijeva skala nosi ime po italijanskom naučniku i svešteniku Đuzepeu Merkaliju (1850–1914), a zasnovana je na razarajućim efektima zemljotresa na površini Zemlje. To je opisna skala koja ima klasifikaciju snage od 1 do 12 stepeni, kojima se opisuje stepen površinskih oštećenja. Intenzitet potresa beleži se na skali zasnovanoj na kvalitativnom merenju (npr. „jedva osetljiv” ili „katastrofalno razoran”) oštećenja na terenu i građevina na svakoj zadatoj lokaciji. Opšte uzevši, intenzitet zemljotresa slabi srazmerno njegovoj udaljenosti od epicentra, ali drugi faktori, uključujući površinsku geologiju, mogu znatno uticati na njegove posledice.

Rihterova skala, široko upotrebljavana mera za jačinu zemljotresa koju su 1935. godine uveli seizmolozi Beno Gutenberg (1889–1960) i Čarls F. Rihter (1900–1985), kategoriše zemljotrese na osnovu njihove jačine – magnitude. Magnituda predstavlja jedinicu mere amplitude i količine oslobođene energije u hipocentru. To je, u suštini, logaritamska skala sa osnovom 10, tako da svaki porast jedne jedinice predstavlja desetostruki porast jačine (amplitude seizmičkih talasa). Jačina se onda prevodi u oslobođenu energiju. Zemljotresi slabiji od onih koji su prvobitno odabrani za određivanje nulte vrednosti jačine predstavljaju se negativnim vrednostima. Ta skala teoretski nema gornju granicu, ali pošto najsnažniji zabeleženi zemljotresi nisu prešli vrednost od 9 stepeni, obično se izražava u rasponu od 1 do 9 stepeni. Skala trenutne jačine, u upotrebi od 1993. godine, preciznija je za snažnije zemljotrese; ona uzima u obzir klizanje raseda, veličinu raspuknute površine i prirodu materijala koji su se raspukli.

Nauka koja se bavi zemljotresima naziva se seizmologija, ali uprkos stalnom napretku i novim saznanjima ona ne može da predvidi njihovu pojavu.