Istočno rimsko carstvo (ili Vizantija) jedina je država s ove strane Kineskog zida koja je trajala od kasne antike do kraja srednjeg veka. Ono je prolazilo kroz uspone i padove i bilo jedna od najznačajnijih civilizacija u istoriji čovečanstva. Izvršilo je veliki kulturni uticaj na čitav niz srednjovekovnih država i naroda. Za razliku od Zapadnog rimskog carstva, koje su varvari srušili 476. godine, Istočno rimsko carstvo nastavilo je da živi još hiljadu godina. Zahvaljujući gušćoj naseljenosti, većem broju velikih gradova i jačoj privredi, ono je lakše podnelo ekonomsku krizu III veka, jedne od najvećih kriza koje poznaje svetska istorija.
Vizantija je počivala na tri temelja, a to su: rimsko državno uređenje, grčka kultura i hrišćanstvo. Bez bilo kojeg od ta tri elementa ona se ne može zamisliti, a tek njihovim prožimanjem nastaje vizantijska civilizacija. Vizantija, koja je vekovima bila čuvar i obnovitelj antičkog nasleđa, nema svog istorijskog naslednika.
Prestonica
Car Konstantin, koji je vladao od 324. do 337. godine, premestio je prestonicu iz Rima u Konstantinopolj, koji zovu i Novi Rim ili Drugi Rim. To je jedini grad na svetu koji se prostire na dva kontinenta – u Evropi i Aziji. Sloveni su mu dali ime Carigrad. On je mostobran između Evrope i Azije i najvažniji grad u srednjem veku. Podignut je na mestu starog grada Vizantiona, po čijem je imenu Istočno rimsko carstvo kasnije nazvano Vizantija. Carigrad, grad na Bosforu, bio je ne samo raskrsnica mnogih trgovačkih puteva nego i svojevrstan intelektualni svetionik koji je obasjavao čitav srednjovekovni svet. U njemu su podignute stotine crkava i drugih građevina. Najvažniji hrišćanski hram bila je Sveta Sofija, crkva Božje Premudrosti. Podigao ju je Justinijan I u VI veku, i bila je arhitektonsko čudo. Vizantija se ne može zamisliti bez svoje prestonice – Carigrada. Tako je padom Carigrada pod naletom Osmanlija, 29. maja 1453. godine, pala i Vizantija.
Stanovništvo
Istorija Vizantije nije istorija Grka u srednjem veku. Naprotiv, Vizantija je bila, u pravom smislu reči, kosmopolitska država. Njeno stanovništvo činili su različiti narodi (Grci, Sloveni, Jermeni i Jevreji) koji su govorili različite jezike. Prema jednom istraživanju, od nekoliko stotina vizantijskih porodica XI i XII veka, čak jedna četvrtina bila je slovenskog, latinskog, jermenskog, arapskog ili turskog, odnosno negrčkog porekla. Međutim, grčki jezik i grčka kultura bili su objedinjujući činilac u toj velikoj etničkoj raznolikosti.
Utemeljeni na nasleđu Rimskog carstva, Vizantinci su sebe nazivali Romejima, tj. Rimljanima, a svoju državu Carstvom Romeja. Termini „Vizantija” i „Vizantinci” proizvod su moderne nauke i uvedeni su tek u XVI veku. U ranovizantijskom periodu (IV–VI vek) u upotrebi su bili latinski, kao zvanični jezik, i grčki, kojim se najviše govorilo u Istočnom rimskom carstvu. Tada su to bili svetski jezici u pravom značenju te reči. Od VII veka u Vizantiji je sasvim prevladao grčki, dok se latinski postepeno zaboravljao.
Car
Na čelu Vizantije nalazio se car (vasilevs). Prema shvatanjima Vizantinaca on je bio božji izaslanik na zemlji: kao što je jedan Bog na nebu, tako je i jedan car na zemlji. Car je bio vrhovni zapovednik vojske, najviši sudija i zakonodavac, zatim branilac crkve i hrišćanske vere. Kao gospodar hrišćanske vaseljene, on se nalazio na vrhu zamišljene piramide srednjovekovnih vladara. Svi ostali, u zavisnosti od veličine i značaja države koju su predvodili, nalazili su se ispod vizantijskog cara. Kada bi se pojavio, njegovi podanici bili su dužni da padaju ničice i poljube skut careve odeće (to se zove „proskineza”).
Purpur, tj. ljubičastocrvena boja obeležje je carske vlasti u Vizantiji. Samo je car imao pravo da nosi odelo i cipele purpurne boje i da se na svečanim poveljama potpisuje mastilom boje purpura.
Ekonomska moć i novac
Carevi Dioklecijan i Konstantin reformisali su Rimsko carstvo pošto je u III veku zapalo u veliku ekonomsku krizu. Izvršili su važne promene kako u vrhovnoj vlasti i organizaciji vlasti u provincijama, tako i u vojsci. Senat je izgubio nekadašnji značaj, a narasle su careve nadležnosti. Izgrađena je veoma uređena država sa dobro organizovanim državnim aparatom i delotvornom naplatom poreza. Konstantin je utemeljio nov novčani sistem, čiju je jedinicu činio zlatni solidus, zlatnik koji je sedam vekova zadržao svoju vrednost i bio najbolja moneta srednjeg veka. Vizantijskim novcem moglo se kupovati širom onovremenog sveta. Tako je zlatnik Justinijana I nađen i u današnjoj Švedskoj i u dolini reke Hoangho (Žuta reka) u Kini. Počev od sredine XI veka, kada je Vizantija zapala u krizu, njen zlatnik počeo je lagano da gubi vrednost. Tada su ga pretekle valute nekih italijanskih pomorskih republika, pre svega Venecije.
Justinijanova obnova
Car Justinijan I Veliki, koji je vladao od 527. do 565. godine, bio je zaokupljen idejom obnove Rimskog carstva. Njegove vojskovođe povratile su severnu Afriku, Apeninsko poluostrvo i jugoistočni deo Španije. Tako je Sredozemno more ponovo postalo „rimsko jezero”. Galija i Britanija ostale su van domašaja Carstva. Međutim, ta osvajanja odnela su mnogo novca tako da je Justinijan naslednicima ostavio ogromnu ali malaksalu državu. Važnija od ratova koje je vodio bila je Justinijanova kodifikacija rimskog prava, poduhvat koji je išao daleko ispred svog vremena. Njegovi pravnici su rimsko pravno nasleđe sabrali u Zbornik građanskog prava (Corpus iuris civilis), posle Biblije najvažniju knjigu evropske civilizacije.
U VII veku usledila je najezda Arabljana na istoku i invazija Slovena na Balkansko poluostrvo, što je Vizantiju dovelo na rub opstanka. Ipak, Vizantija je, zahvaljujući reformama cara Iraklija (vladao od 610. do 641), uspela da odoli velikom istorijskom izazovu, mada su VII i VIII vek ostali upamćeni kao „mračna” ili „tamna” stoleća vizantijske istorije. Tako je oko 800. godine Vizantija mnogo slabija od tadašnjih svetskih sila Franačke i Arabljanskog kalifata. Međutim, dve stotine godina kasnije, oko 1000. godine, za vreme vladavine cara Vasilija II Bugaroubice (od 976. do 1025), Vizantija je ponovo najjača sila.
Kultura
Vizantija je na polju kulture vekovima stajala ispred svih država srednjovekovnog sveta. U njenoj duhovnoj orbiti nalazili su se mnogi narodi čija se kultura razvijala pod presudnim vizantijskim uticajima. Car Teodosije II (vladao od 408. do 450) u Carigradu je, 425. godine, osnovao Univerzitet. Na toj visokoškolskoj ustanovi predavali su se gramatika, retorika, filozofija i pravo.
Literatura:
• M. Šuica – R. Radić, Istorija, za šesti razred osnovne škole, Beograd: Freska, 2010