Italska boginja plodnosti, materinstva i divljači. Njeno ime izvedeno je od indoevropskog korena di (sijati). Stoga je ona, kao i Jupiter, Junona, Janus i Jana, jedna od boginja nebeske svetlosti, zbog čega je kasnije poistovećena sa Lunom, rimskom boginjom Meseca.
Dijanin kult prenet je rano u Rim, ali je ona u rimskoj religiji brzo poistovećena sa grčkom boginjom Artemidom. Zato je Dijanine prvobitne funkcije mnogo lakše otkriti u njenim kultovima van Rima. U Kampaniji je poštovana Dijana Tifatina, koja je smatrana gospodaricom jedne šume u blizini Kapue i zaštitnicom lova. Njeno drugo, mnogo čuvenije svetilište nalazilo se u Ariciji, pokraj malog jezera Nemi. Tu se o Dijaninom kultu starao sveštenik, kralj šume (rex Nemorensis). Preuzimanje te svešteničke dužnosti bilo je povezano sa jednim čudnim običajem: svaki novi sveštenik, pošto bi uzabrao jednu granu sa određenog drveta, morao je da ubije svog prethodnika, uvek budnog i spremnog za odbranu. Taj okrutni postupak objašnjavan je predanjem da je Dijana, poštovana u Ariciji, u stvari Tauridska Artemida, kojoj su godile ljudske žrtve. U Ariciji je sa Dijanom poštovan i Virbije, verovatno njen prvi sveštenik, koji je kasnije poistovećen sa Hipolitom.
Dijanin sveti gaj u Ariciji bio je jedno od najposećenijih kultnih mesta na italskom tlu, a njen tamošnji hram – jedno od najbogatijih svetilišta. Brojni zavetni darovi nađeni u Nemiju (vulve, falusi, statuete žena koje doje decu) pokazuju da je tu boginja poštovana prvenstveno kao zaštitnica žena, spremna da uvek pomogne porodiljama i dojiljama. Dijanin praznik slavljen je u Ariciji svake godine 13. avgusta.
Servije Tulije preneo je Dijanin kult iz Aricije u Rim i podigao joj prvo svetilište na Aventinu. Aventinska Dijana bila je zaštitnica Latinskog saveza. Godišnjica posvećivanja tog hrama smatrana je praznikom robova (servorum dies). U Rimu je ta italska Dijana postepeno helenizovana i, na velikom lektisternijumu (svečana gozba namenjena bogovima) 399. godine stare ere, poistovećena je sa grčkom boginjom Artemidom. Osim aventinskog, Dijani su u Rimu podignuta i druga svetilišta; u njen hram koji se nalazio između Viminala i Eskvilina imale su pristup samo žene.
U rimskim provincijama pod Dijaninim imenom poštovana su razna domorodačka božanstva, uglavnom boginje šuma i lova. Bila je posebno omiljena u Dalmaciji, gde je poštovana zajedno sa Silvanom (rimsko božanstvo neobrađenog zemljišta i međa koja dele polja od šuma, nepouzdana sila u svakodnevnom životu).
U rimskoj literaturi i umetnosti lik boginje Dijane je helenizovan. Dijanina kultna statua u hramu na Aventinu rađena je po uzoru na statuu Efeske Artemide. I ostale njene predstave, bilo da je prikazana u kratkoj tunici i sa lukom bilo sa buktinjama i zmijama u rukama, rađene su prema ikonografskim obrascima grčke umetnosti.
Literatura:
• Dragoslav Srejović – Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, drugo izdanje, Beograd: Srpska književna zadruga, 1987