Pored Jupitera, najznačajnije italsko i rimsko božanstvo. Poštovan je od davnina u celoj Italiji, i to pod raznim imenima: Mavors – kod Latina, Mamers – kod Oska i Sabinjana, Marisl – kod Etruraca, Maurte – u Tuskulu, i Marmar ili Marmor – u pesmi svešteničkog reda arvalske braće. U zvaničnom kultu Mars je prvenstveno bog rata (Mars Gradivus), ali ga je seosko stanovništvo smatralo božanstvom zemljoradnje i stočarstva (Mars Pater). Stoga su svi njegovi praznici u martu i oktobru, tj. u mesecima koji označavaju početak i kraj zemljoradničkih radova, ali i vreme početka i završetka ratnih pohoda. Pošto vlada bojnim poljem i plodnim njivama, Marsu se upućuju molitve da zaštiti zemlju od neprijatelja i od svih elementarnih nepogoda. Zato je Mars veliki bog opšteg napretka, i to kako plodnih njiva i stoke tako i napretka rimskog naroda i države.
Najstarije središte Marsovog kulta u Rimu nalazilo se izvan grada, na Marsovom polju. Prema predanju, tu je već Numa posvetio Marsu žrtvenik (Ara Martis in campo), gde je obavljan ritual posvećivanja oružja i velika ceremonija očišćenja (lustrum). Marsovi simboli su sveto koplje (hastae Martis) i sveti štitovi (ancilia), a od životinja su mu posvećeni vuk, detlić i bik. Ciklus njegovih praznika počinje krajem stare i početkom nove godine, i to posvećivanjem konja – Ekvirije (Equirria), 27. februara i 14. marta, ratnog oružja – Kvinkvatri (Quinquatrus), 19. marta, i bojnih truba – Tubilustrij (Tubilustrium), 23. marta. Sa njima su povezana još dva martovska praznika, svetkovana 1. i 17. marta (agonium Martiale). U svim tim svečanostima učestvovao je sveštenički red salijevaca, čiji su članovi u ratničkoj odeći izvodili igre sa oružjem u Marsovu čast. Ciklus praznika u oktobru počinje na dan ida, žrtvovanjem konja (Equus October), a završava se posvećivanjem oružja (Armilustrium), takođe uz učešće salijevaca.
Do Avgustovog vremena sva Marsova svetilišta nalazila su se van grada. Ispred Kapenskih vrata podignut je 338–337. godine stare ere hram Marsu, u kojem se nalazila njegova statua okružena vukovima. Na Marsovom polju, 138. godine stare ere, sagrađen mu je još jedan hram. U Marsovu čast Avgust je podigao dva hrama: jedan manji, na Kapitolu, u znak zahvalnosti Marsu Osvetniku (Mars Ultor) što je kaznio Cezarove ubice, i jedan veliki hram, u središtu novosagrađenog Foruma, koji je po raskoši nadmašivao sva ostala svetilišta u Rimu. Tu je Mars poštovan zajedno sa Venerom i poistovećen je sa grčkim bogom Aresom.
U starom italskom kultu Mars je povezan sa boginjom Nerio, koja je kasnije smatrana i njegovom suprugom. Uz njega je još i boginja rata Belona, koja personifikuje jednu od najznačajnijih Marsovih funkcija. Kasnije, pod grčkim uticajem, Mars je u kultu i mitu povezan sa Minervom i Venerom. U pratnji Marsa, kao zastrašujućeg boga rata, nalaze se Užas (Pavor) i Strava (Pallor), kao i personifikacije vojničkih vrlina – Čast (Honoris) i Hrabrost (Virtus).
Mars je u mitu Junonin sin, koga je ona začela zahvaljujući cvetu koji joj je podarila Flora, boginja cveća i proleća. Povezivanje Marsa sa Anom Perenom (staro rimsko božanstvo nejasnih funkcija; verovatno boginja proleća i dugovečnosti ili boginja početka i završetka godine) i Mamurijem (tim imenom nazivan je starac zaogrnut krznom, koga su na praznik Mamuralije, svetkovan u čast Marsa i Ane Perene, izgonili belim štapom iz Rima; taj starac verovatno simboliše proteklu agrarnu godinu) svakako proizlazi iz slučajne vremenske podudarnosti Marsovih martovskih praznika i italskih rituala u vezi sa novogodišnjim običajima. Uloga Marsa u „svetom proleću” (ver sacrum) proističe iz staroitalskog običaja da jedna generacija mladih ljudi u rano proleće napušta svoj matični grad i polazi da traži sreću na drugom mestu. Te koloniste često predvode Marsove svete životinje – vuk ili detlić. Verovatno je na tom motivu zasnovan i mit po kojem je Mars otac Romula i Rema.
Mars je poštovan u svim rimskim provincijama, posebno u Galiji i Germaniji; u tim oblastima često su Marsovim imenom nazivana razna lokalna božanstva.
U rimskoj umetnosti Mars je najčešće prikazivan kao i grčki Ares, mahom kao nag mladić, sa šlemom na glavi i kopljem i mačem u rukama. Jedino je Mars Osvetnik predstavljen kao zreo bradat muškarac, u legionarskoj uniformi.
Literatura:
• Dragoslav Srejović – Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, drugo izdanje, Beograd: Srpska književna zadruga, 1987