-
Akad – grad i teritorija Starog istoka u centru Mesopotamije.
-
Aleksandrija – helenistički grad na severu Egipta koji je 331. pre n. e. osnovao Aleksandar Veliki.
-
alfabet – glasovno pismo; skup pisanih simbola od kojih svaki predstavlja određeni glas, koji u kombinaciji sa drugim simbolima alfabeta formira reč; naziv potiče od prva dva slova grčkog pisma – alfa i beta.
-
apostoli – učenici Isusa Hrista; bilo ih je dvanaest.
-
areopag – vrhovni sud u staroj Atini.
-
arhajski – termin kojim se opisuje nešto što pripada ranom periodu grčke civilizacije (od oko 650. pre n. e. do 480. pre n. e.).
-
arheologija – nauka koja proučava materijalne ostatke drevnih naroda, kao što su oruđa, oružja, posuđe i građevine, da bi saznala više o kulturama iz davne prošlosti.
-
arhiv – institucija u kojoj se čuvaju pisani istorijski izvori.
-
aristokratija – sloj uglednih ljudi u društvu koji zbog svog porekla ponekad imaju veća prava od drugih slobodnih stanovnika.
-
aristokratsko uređenje – oblik uređenja u kojem samo aristokratija ima pravo na učešće u državnim poslovima.
-
Asirija – država Starog istoka na severu Mesopotamije.
-
Atlantska povelja – povelja o načelima saradnje među narodima koju su 1941. godine potpisali američki predsednik Frenklin Ruzvelt i britanski premijer Vinston Čerčil.
-
autohtono stanovništvo – stanovništvo koje kroz duga istorijska razdoblja naseljava određene krajeve.
-
Biblija – hrišćanska sveta knjiga, sastoji se od Starog zaveta i Novog zaveta.
-
bakarno doba – period razvoja ljudskog društva posle kamenog doba, u kojem su ljudi koristili bakar (umesto kamena) za pravljenje oruđa i oružja; jedno od metalnih doba.
-
bronzano doba – period u razvoju čovečanstva koji je nastupio posle bakarnog doba, tokom kojeg su ljudi koristili bronzu za izradu oruđa i oružja; jedno od metalnih doba.
-
buržoazija – građanska klasa u feudalnom poretku (nasuprot plemstvu i sveštenstvu).
-
Carigrad – grad na Bosforu koji je 330. osnovao Konstantin Veliki; današnji Istanbul.
-
Darije I – persijski car, vladao od 521. pre n. e. do 486. pre n. e.
-
demokratija – oblik uređenja u kojem svi punopravni građani imaju pravo na učešće u državnim poslovima; oblik vlasti u kojem predstavnike vlasti bira narod.
-
dinastija – loza vladara koji potiču iz iste porodice, ili period tokom kojeg su vladali.
-
dominion – nekadašnji naziv za države (npr. Kanadu) koje su bile deo Britanskog carstva, ali su imale samoupravu.
-
druid – sveštenik, vrač kod starih Kelta.
-
Dvojna monarhija – naziv za Austrougarsku (1867–1918) u periodu kada su Austrija i Ugarska bile dve države vezane personalnom i teritorijalnom unijom.
-
edikt – odluka vladara, službena objava, naredba, ukaz.
-
egejska kultura – naziv za predgrčke kulture na području kasnijih grčkih zemalja, naročito u bronzano doba (Mikena, Krit i dr.).
-
epoha – period istorije tokom kojeg se odvio određeni događaj ili razvitak.
-
era – način računanja vremena prema kojem se godine broje od nekog važnog događaja koji se odigrao u prošlosti.
-
falanga – u staroj Grčkoj, tesno zbijena pešadijska formacija, naoružana dugim kopljima (grupa pešadinaca koji marširaju u zbijenom poretku, tako da se njihova duga koplja preklapaju a štitovi dodiruju, stvarajući zaštitnu barijeru).
-
faraon – jedna od titula staroegipatskih vladara.
-
Fenikija – istorijsko-geografska oblast na Levantu.
-
feud – u feudalnom poretku, zemljišni posed koji vazal dobija od spahije pod uslovom da izvršava određene obaveze (davanje dela letine, vojna služba i sl.).
-
feudalizam – oblik društvenog uređenja u srednjovekovnoj Evropi (u pojedinim zemljama i do XIX veka), u kojem je feudalac imao neograničenu vlast na svom posedu, a seljaci bili zavisni od njega i vezani za zemlju.
-
geruzija – veće staraca u gradovima-državama u staroj Grčkoj.
-
gladijator – u starom Rimu, rob, osuđenik ili ratni zarobljenik koji je specijalno obučen da se bori protiv drugih ljudi ili divljih životinja u areni.
-
gvozdeno doba – period u razvoju čovečanstva koji je nastupio posle bronzanog doba, tokom kojeg su ljudi koristili gvožđe za izradu oruđa i oružja; jedno od metalnih doba.
-
Hamurabijev zakonik – zakonik vavilonskog vladara Hamurabija iz XVIII veka pre n. e.
-
harač – porez koji su svake godine plaćali nemuslimani u Turskoj carevini.
-
hatišerif – svojeručna naredba turskog sultana koja ima snagu zakona, ukaz, povelja.
-
Helada – stari naziv za Grčku, stara Grčka.
-
hijerarhija – klasifikacioni sistem u kojem se ljudi ili predmeti svrstavaju prema značaju.
-
hijeroglifi – slikovno sakralno pismo starih Egipćana, sa figurama koje su predstavljale reč, slog ili pojedini glas; razvilo se oko 3250. pre n. e.
-
hrišćanska era – način računanja vremena od rođenja Isusa Hrista.
-
hrišćanstvo – monoteistička religija zasnovana na učenju Isusa Hrista, podeljena na pravoslavlje, katoličanstvo i protestantizam (sa više različitih frakcija).
-
hronologija – nauka koja proučava različite sisteme računanja vremena.
-
imperator – u starom Rimu, vrhovni civilni i vojni zapovednik; car, vladar.
-
indulgencija – povelja o opraštanju grehova koju je u srednjem veku katolička crkva prodavala vernicima, a čije će ukidanje zahtevati protestantska reformacija.
-
inkvizicija – zloglasni sud katoličke crkve, osnovan u XIII veku sa ciljem da otkriva, ispituje i surovo kažnjava sve one koji su proglašeni za jeretike; najnemilosrdnija je bila španska inkvizicija, koja je ukinuta tek 1834. godine.
-
iredentizam – nacionalistički pokret u Italiji krajem XIX i početkom XX veka koji je težio da pripoji italijanskom kraljevstvu sve susedne teritorije na kojima su živeli Italijani (Istru, Trst, Južni Tirol i dr.).
-
istorija – nauka koja proučava prošlost ljudskog društva.
-
istorijski izvori – pisani, materijalni i audio-vizuelni ostaci i usmena predanja, na osnovu kojih se rekonstruiše prošlost.
-
istoriografija – izlaganje, u pisanom obliku, rezultata istraživanja do kojih su došli istoričari.
-
janičar – pripadnik pešadije u Turskoj carevini (od XIV do XVIII veka) u koju su najčešće regrutovani zarobljeni i nasilno poturčeni hrišćanski mladići.
-
kalende – prvi dan u mesecu kod starih Rimljana.
-
kameno doba – razdoblje preistorije, rani period ljudskog razvoja koji prethodi metalnom dobu u kojem su ljudi koristili samo kamen za izradu oruđa i oružja; deli se na starije, srednje i mlađe kameno doba.
-
karavela – vrlo pokretljiv veliki jedrenjak sa tri ili četiri jarbola koji se gradio u Španiji i Portugaliji krajem XV veka; brži, okretniji i jednostavniji za upravljanje od pređašnjih brodova.
-
Kartagina – feničanska kolonija u severnoj Africi.
-
klinasto pismo – slikovno pismo naroda Mesopotamije; razvilo se oko 3500. pre n. e.
-
kolonizacija – proces osnivanja naseobina van matične teritorije.
-
konkistadori – španski vojnici, istraživači i pustolovi koji su u XVI veku za Španiju nasilno osvojili velika područja Srednje i Južne Amerike.
-
Konstantin Veliki – rimski car, vladao od 306. do 337. godine.
-
ledeno doba – period istorije Zemlje tokom kojeg su ogromne mase leda prekrivale veliku površinu planete; poslednje ledeno doba počelo je pre 40000 godina, a završilo se pre 14000 godina.
-
legija – osnovna jedinica rimske vojske.
-
Lepenski Vir – preistorijsko (mezolitsko i neolitsko) nalazište na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri.
-
Mala antanta – savez Jugoslavije, Rumunije i Čehoslovačke između dva svetska rata.
-
manufaktura – način proizvodnje zasnovan na unutrašnjoj podeli radnih zadataka, kao prelazni oblik između zanatske radnje i fabrike (do prve polovine XIX veka).
-
mastaba – staroegipatska grobnica državnih dostojanstvenika u obliku četvorostrane zarubljene piramide, građena od opeke u blizini faraonskih piramida.
-
megalit – nadgrobni ili kultni uspravni spomenik od masivnih kamenih blokova iz preistorijskog doba.
-
Mesopotamija – Međurečje, oblast između reka Eufrat i Tigar.
-
metalno doba – razdoblje preistorije, periodi ljudskog razvoja koji su usledili posle kamenog doba, a u kojima su ljudi koristili metale (bakar, bronzu i gvožđe) za izradu oruđa i oružja; deli se na bakarno, bronzano i gvozdeno doba.
-
mezolit – srednje kameno doba, period u razvoju čovečanstva tokom kojeg su ljudi koristili kamen za izradu oruđa i oružja; sa paleolitom i neolitom čini kameno doba.
-
Mikena – grad i grčka kraljevina na Peloponezu.
-
monoteizam – jednobožačka religija, verovanje u jednog boga.
-
muslimanska era – način računanja vremena od Muhamedovog prelaska iz Meke u Medinu.
-
nahija – manja upravna jedinica u Osmanskom carstvu.
-
neolit – mlađe kameno doba, period u razvoju čovečanstva tokom kojeg su ljudi koristili kamen za izradu oruđa i oružja; sa paleolitom i mezolitom čini kameno doba.
-
neolitski – termin koji znači „novi kamen”, a koji se koristi da opiše predmete koji pripadaju kasnijem razdoblju kamenog doba, tj. neolitu.
-
nova era – računanje godina od Hristovog rođenja.
-
Novi svet – delovi sveta za koje su Evropljani saznali posle Kolumbovog otkrića Amerike.
-
novi vek – treća epoha u istoriji ljudskog društva (posle starog i srednjeg veka, a pre savremenog doba); period od XV veka do početka Francuske revolucije 1789. godine.
-
oborknez – u Srbiji, u drugoj polovini XVIII i početkom XIX veka, upravnik nahije, kome su bili potčinjeni seoski knezovi.
-
Oktavijan Avgust – prvi rimski car, vladao od 27. pre n. e. do 14. godine.
-
olimpijske igre – sportska nadmetanja u staroj Grčkoj, održavana u Olimpiji na Peloponezu; prve olimpijske igre održane su 776. pre n. e.
-
paleolit – starije kameno doba, period u razvoju čovečanstva tokom kojeg su ljudi koristili kamen za izradu oruđa i oružja; sa mezolitom i neolitom čini kameno doba.
-
Pariska komuna – revolucionarna vladavina pariskog proletarijata od 18. marta do 28. maja 1871. godine.
-
patricij – u starom Rimu, pripadnik plemićkog staleža (po rođenju) koji se svojim privilegijama razlikovao od plebejaca.
-
periodizacija – hronološka podela prošlosti.
-
Persija – poslednje veliko carstvo Starog istoka.
-
piramida – kod starih Egipćana, ali i u drugim antičkim i mlađim civilizacijama, monumentalna kamena građevina piramidalnog oblika koja je služila kao grobnica ili svetilište.
-
pisar – u drevno doba, osoba koja zapisivala i beležila važne događaje, i prepisivala značajne rukopise i dokumenta.
-
plebejac – u starom Rimu, pripadnik širokog narodnog sloja slobodnih ali politički bespravnih građana; u srednjem veku i kasnije, pripadnik gradske sirotinje.
-
polis – grad-država u staroj Grčkoj, samostalna zajednica slobodnih ljudi.
-
politeizam – mnogobožačka religija, verovanje u više bogova.
-
popečitelj – načelnik jedne grane državne uprave u Kneževini Srbiji, ministar.
-
Porta (Visoka Porta) – diplomatski naziv za vladu u Osmanskom carstvu.
-
preistorija – doba u razvitku ljudskog roda od pojave čoveka na zemlji do pojave prvih pisanih spomenika.
-
pretorijanska garda – telesna garda rimskih careva, koja se isticala svojom obešću i nasiljima, igrajući veliku ulogu u dvorskim prevratima.
-
prokurator – visoki činovnik u starom Rimu koji je upravljao državnim prihodima.
-
protivreformacija – pokret u XVI i XVII veku u katoličkoj crkvi, usmeren protiv Luterove pobune i reformacije.
-
provincija – jedna od mnogih oblasti na koje je podeljena država, radi lakšeg upravljanja teritorijom.
-
punski ratovi – tri rata vođena između Rima i Kartagine u III i II veku pre n. e.
-
raja – podanici u Turskom carstvu koji nisu muslimani i koji plaćaju danak.
-
rajh – naziv za nemačku državu, nemačko carstvo, osnovano 962. godine (Prvi rajh), obnovljeno 1871. (Drugi rajh) i 1933. (Treći rajh, Nemačka u vreme Hitlera, do 1945. godine).
-
rimska provincija – u Rimskom carstvu, područje pod upravom predstavnika centralne carske vlasti; stari Rimljani su osvojene zemlje pretvarali u provincije, kojima su upravljali rimski predstavnici i ugledni pripadnici pokorenog naroda.
-
romanizacija – proces prihvatanja rimske kulture i običaja.
-
satrap – carski namesnik u nekadašnjim persijskim pokrajinama.
-
satrapija – jedna od velikih pokrajina koje su sačinjavale staropersijsku državu.
-
savremeno (moderno) doba – poslednja epoha u istoriji ljudskog društva; period od Francuske revolucije (1789. godine) do danas.
-
senat – aristokratsko veće u starom Rimu.
-
Singidunum – rimski naziv za Beograd.
-
Sparta – grad-država na Peloponezu, na jugu Grčke.
-
srednji vek – druga epoha u istoriji ljudskog društva (posle starog veka, a pre novog veka i savremenog doba); period od pada Zapadnog rimskog carstva (476. godine) do pada Carigrada pod tursku vlast 1453. godine.
-
Sredozemlje – oblasti i države oko Sredozemnog mora, Mediteran.
-
Stari istok – zajednički naziv za rane civilizacije na području koje otprilike odgovara savremenom Bliskom istoku: Mesopotamija, Persija, Anadolija, Levant i Egipat.
-
Stari svet – Evropa, Azija i Afrika, kontinenti najstarijih civilizacija.
-
stari vek (antičko doba) – prva epoha u istoriji ljudskog društva; period od pojave prvih pisama (oko 3250. pre n. e. u Egiptu) do pada Zapadnog rimskog carstva 476. godine.
-
Sumer – oblast na jugu Mesopotamije.
-
Sumeri – prva visokorazvijena civilizacija koja je iza sebe ostavila pisane spomenike; naselili su se između 5000. pre n. e. i 4500. pre n. e. između reka Eufrat i Tigar, na području južne Mesopotamije.
-
Sveta alijansa – savez sklopljen između Rusije, Austrije i Pruske 1815. godine.
-
templar – pripadnik srednjovekovnog katoličkog viteško-kaluđerskog reda, osnovanog 1118. godine u vreme krstaških ratova kako bi štitio hodočasnike i čuvao Hristov grob; ukinut 1312. godine.
-
Trajan – rimski car, vladao od 98. do 117. godine.
-
Trajanova tabla – natpis u Đerdapskoj klisuri koji svedoči o izgradnji rimskog puta.
-
tatarin – poštar koji je u Turskom carstvu raznosio pisma jašući brzog konja.
-
valija – carski, vojno-administrativni izaslanik koji je upravljao vilajetom u Osmanskom carstvu.
-
Vartolomejska noć – noć 24. avgusta 1572. godine, kada su hugenoti pobijeni u Parizu po naređenju kraljice Katarine Mediči.
-
varvari – naziv za strance u staroj Grčkoj i starom Rimu; narodi koji su živeli na obodima grčkog i rimskog sveta.
-
varvarizam – varvarski način života; faza u razvoju čovečanstva neposredno iznad divljaštva.
-
Vavilon – sumerski grad na reci Eufrat u Mesopotamiji, dostigao vrhunac u VI veku pre n. e.; azijska država u starom veku na prostoru između reka Eufrat i Tigar.
-
vazal – osoba u feudalnom društvenom uređenju koja je u podređenom, zavisnom položaju u odnosu na nekog feudalca višeg ranga.
-
Velika antanta – savez Rusije, Francuske i Engleske početkom XX veka, usmeren protiv Austrougarske i Nemačke.
-
Vermaht – naziv za nemačku vojsku u vreme Drugog svetskog rata.
-
vezir – glavni upravnik u starom Egiptu, ili visoki zvaničnik u muslimanskim zemljama.
-
Vinča – preistorijsko nalazište koje se nalazi u istoimenom selu na desnoj obali Dunava, 14 km jugoistočno od Beograda.
-
zigurat – kula u obliku stepenaste piramide sa hramom na vrhu, svetilište starih Asiraca i Vavilonaca.
