Persijsko božanstvo svetlosti, poštovano u celoj Rimskoj imperiji. Od svih nebeskih bogova za koje se verovalo da vladaju zemljom, Mitra je bio najomiljeniji kod Persijanaca, koji su ga prikazivali kao sina Ahure Mazde. Mitraistička religija se zasniva na dualističkom učenju mazdaizma o stalnoj borbi između principa dobra (Ahura Mazda) i zla (Ahriman). Na osnovu podataka iz literature i velikog broja figuralnih predstava iz rimskog doba, može se rekonstruisati Mitrina kultna legenda.
Kao što nebeska svetlost izvire iz ogromnog kamenog svoda koji natkriljuje Zemlju, tako se i Mitra rađa iz stene. Već pri rođenju pastiri mu ukazuju poštovanje, a uz njega se nalaze bakljonoše (dadofori), i to jedan sa podignutom bakljom (Kautes) i jedan sa spuštenom bakljom (Kautopates). Neki pričaju da je Ahura Mazda obljubio rođenu majku i da je tako začet Mitra. Odmah po rođenju, Mitra se hranio plodovima (smokvama) i stavio je na glavu frigijsku kapu, a u ruke je uzeo nož, luk i strele. Prvi njegov podvig bila je borba sa bogom Sunca; Mitra je odneo pobedu, ali se izmirio sa protivnikom. Zatim se borio sa divljim bikom. Mitra je savladao životinju i odneo je na leđima u svoju pećinu. Kad je bik uspeo da pobegne, bog Sunca je poslao Mitri gavrana, sa porukom da bika ponovo uhvati i da ga ubije. Uz pomoć svog psa, Mitra je našao bika i savladao ga (slika ispod). Iz tela ubijene životinje nikle su biljke, iz njenog repa izraslo je žito, a iz krvi – vinova loza. Zli duh je poslao nečiste sile da spreče to nastajanje života: zmija je pokušala da popije krv, a škorpija je napala genitalije bika i nastojala da otruje božansko seme. Svi ti pokušaji su osujećeni i iz prečišćenog semena nastale su razne životinje. Istovremeno su postali i prvi ljudi; tada je Ahriman, gospodar zlih demona, poslao na zemlju sušu, ali je Mitra uspeo da udarcem strele o stenu otvori izvor. Ahriman je tada pokušao da uništi ljude pomoću velike vatre, ali u tome nije uspeo, jer je Mitra štitio ceo ljudski rod i posredovao između najvišeg boga i ljudi. Tim događajima završen je Mitrin zemaljski život. Pošto se na gozbi oprostio od svojih vernika, Mitra je ušao u Sunčeve kočije i, preko Okeana, koji je uzalud težio da ga proguta, otišao bogovima.
U Mitrinom kultu povezani su osnovni elementi sveta – voda, vatra, zemlja i vazduh. Pod haldejskim uticajem, u kult Mitre uvedeni su znaci Zodijaka, sedam planeta, kao i Sol i Luna. Svojim vernicima Mitra postavlja zakone visoke moralnosti i od njih zahteva najveću čistotu, askezu i čednost, a zauzvrat im obećava lepši život posle smrti, ponovno rađanje i vaskrsenje. Kao što duša pri rađanju silazi na zemlju preko sedam sfera, tako se ona posle smrti istim putem vraća na nebo. Sam Mitra odvodi duše na drugi svet, sudi im i daje piće besmrtnosti, napitak spravljen od vina i krvi prabika.
Mitrina kultna mesta nalaze se uglavnom u prirodnim ili veštačkim pećinama, kraj izvora ili bunara. Mitrini vernici su krštavani; uvođenje u misterije sastojalo se iz više stupnjeva posvećenja: Gavran (Corax), Mlada (Nymphus), Vojnik (Miles), Lav (Leo), Persijanac (Perses), Sunčev glasnik (Heliodromus) i Otac (Pater). Žene su bile isključene iz Mitrinog kulta.
Zbog odbojnosti prema svemu što je persijsko, Mitrina religija nije bila prihvaćena u Grčkoj. Tek u vreme Rimskog carstva, od vremena Vespazijana, Mitrin kult zahvatio je ceo antički svet. Kult persijskog boga širili su po gradovima trgovci sa Istoka, a u graničnim područjima – Orijentalci u rimskim legijama. Pristalice Mitrine religije bili su i robovi, kao i oslobođenici; njegov kult dostigao je vrhunac sredinom III veka stare ere. Već u drugoj polovini II veka stare ere prihvatili su ga i najviši slojevi rimskog društva. Imperator Komod bio je posvećen u Mitrine misterije; u Karnuntumu je nađen jedan natpis iz kojeg se vidi da su Dioklecijan, Galerije i Licinije obnovili Mitrino svetilište.
U svim delovima Rimskog carstva otkriveni su spomenici na kojima su prikazane razne scene iz mita o Mitri: kosmogonija, prvi Mitrini podvizi, borba i izmirenje sa Solom i scena ubijanja bika (tauroktonijum).
Literatura:
• Dragoslav Srejović – Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, drugo izdanje, Beograd: Srpska književna zadruga, 1987