Srpski jezik


Prapostojbina Starih Slovena prostirala se između reka Visle, Odre i Labe, a svi slovenski jezici vode poreklo iz te jezičke zajednice koja se služila praslovenskim jezikom. U svetu postoji dvadeset devet jezičkih porodica, kao što su indoevropska, uralska, kavkaska, australijska. Svaka jezička porodica geografski zauzima jedno područje i u sebi sadrži srodne jezike. Praslovenski jezik je deo indoevropske jezičke porodice, kojoj pripadaju i baltički, germanski, romanski, keltski, albanski, grčki, jermenski i indoiranski jezici.

Usled kretanja Slovena u tri pravca, iz nekada jedinstvenog praslovenskog jezika razvile su se tri jezičke grupe:
1. južnoslovenski jezici: srpski, hrvatski, bošnjački, slovenački, makedonski, bugarski;
2. istočnoslovenski jezici: ruski, beloruski, ukrajinski;
3. zapadnoslovenski jezici: poljski, češki, slovački, lužičkosrpski.
U grupu južnoslovenskih jezika svrstava se i staroslovenski jezik – prvi književni jezik svih slovenskih naroda.

Stvaranje staroslovenskog jezika

Sloveni se u IX veku odriču paganstva i počinju da prihvataju hrišćanstvo. Međutim, nemaju učitelje koji bi im na njima razumljivom jeziku propovedali veru. Godina 863. predstavlja početak slovenske pismenosti. Na zahtev velikomoravskog kneza Rastislava da mu pošalje učene ljude koji će među Slovenima širiti pismenost i hrišćanstvo, vizantijski car Mihailo III odredio je za misiju dva brata Solunjana, Konstantina Filozofa (Ćirila) i Metodija, koji su dobro znali slovenski jezik. Oni su, pre polaska u misiju, preveli neophodne biblijske knjige sa grčkog na slovenski jezik i zapisali ih pismom glagoljicom, prvim slovenskim pismom. To pismo stvorili su prilagođavanjem grčke azbuke slovenskim glasovnim potrebama, a postojala je obla i uglasta glagoljica. Naziv vodi poreklo od reči glagolati, što znači „govoriti”. U srpskim krajevima glagoljicu je ubrzo zamenila ćirilica, a u zapadnim latinica.

Ćirilica je drugo slovensko pismo, a nastala je krajem IX i početkom X veka po ugledu na grčko pismo. Njen tvorac nije poznat, ali se pretpostavlja da je to bio jedan od učenika Ćirila i Metodija (verovatno Kliment Ohridski) i da je nastala u Makedoniji. Bugarski pisac i monah Crnorizac Hrabar početkom X veka piše važno naučno delo pod nazivom Slovo o pismenima, u kojem raspravlja o vrednosti slovenskog jezika i pisma. Do tada se verovalo da postoje samo tri sveta jezika (latinski, grčki i hebrejski), a Crnorizac je uspeo da odbrani vrednost i značaj slovenskog jezika i da obelodani vredne podatke o slovenskoj misiji solunskih prosvetitelja Ćirila i Metodija.

Značaj XII veka za razvoj jezika bio je u pojavama redakcija (recenzija) slovenskog jezika, koje su zapravo značile unošenje elemenata narodnog jezika (fonetskih, morfoloških, leksičkih) u staroslovenski jezik. Te redakcije su naročito bile prisutne u delima svetovnog karaktera, kao što su pisma, povelje, zakoni. Takvom jednom redakcijom nastaje i srpskoslovenski jezik, odnosno srpska redakcija staroslovenskog jezika ili crkvenoslovenski jezik.

Sredinom prve polovine XVIII veka na molbu srpskog patrijarha među Srbe u Ugarskoj stižu ruski učitelji Maksim Suvorov i Emanuel Kozačinski, i otvaraju Slavjansku i Latinsku školu. Oni su sa sobom doneli udžbenike i knjige na ruskoslovenskom jeziku, koji Srbi prihvataju i uče, a kasnije ga mešaju sa srpskim narodnim jezikom, čime nastaje slavenosrpski jezik. Prvi pisac koji piše tim jezikom jeste Zaharija Stefanović Orfelin i to će posebno naglasiti u svom delu iz 1768. godine pod nazivom Slavjanoserpski magazin. Pored slavenosrpskog, Orfelin istovremeno piše i na narodnom jeziku i uviđa potrebu da narodni jezik bude književni. Značaj narodnog jezika uvideli su i Gavril Stefanović Venclović (piše na oba jezika) i Jovan Rajić, koji je na narodnom jeziku napisao značajan ep pod nazivom Boj zmaja s orlovi.

Srpski književni jezik

Istočnohercegovački dijalekat (novoštokavski dijalekat ijekavskog izgovora), koji je još od kraja XV i početka XVI veka u Dubrovniku (sa njegovim hercegovačkim zaleđem) bio osnova tadašnjeg književnog jezika, i koji ima na njemu izvanrednu narodnu poeziju, zaslugom Vuka Karadžića i njegovih pristalica, u toku XIX veka postao je osnova književnog jezika kojim se danas govori i piše, kao jednim od izgovora književnog jezika. S obzirom na ulogu i hrvatskih iliraca, koji su prihvatili Vukove ideje o književnom jeziku, taj dijalekat nalazio se i u osnovi nekadašnjeg zajedničkog književnog jezika sa nazivom „srpskohrvatski jezik”, koji je bio u upotrebi tokom XIX i XX veka.

Osnove današnjem srpskom književnom jeziku postavljene su i utvrđene upravo u XIX veku. Za njegovu osnovu uzeto je najrasprostranjenije narečje – štokavsko, i to ne svi njegovi dijalekti, nego samo, u prvoj fazi Vukove reforme, novoštokavski dijalekat ijekavskog izgovora, a ubrzo zatim i novoštokavski dijalekat ekavskog izgovora (preciznije – šumadijsko-vojvođanski govor toga dijalekta). Na temelju narodnog jezika koji se prostire na najvećem delu tih dijalekatskih teritorija nastao je opšti, zajednički srpski književni (standardni) jezik.

Po definiciji koja važi i za druge takve jezike, i srpski književni jezik je govorni i pisani jezik kojim se članovi srpske jezičke zajednice služe kao opštim u svakodnevnom komuniciranju, u školi, nauci, publicistici, radu – u kulturi uopšte, a koji je zasnovan na utvrđenim fonetskim, morfološkim i sintaktičkim obrascima. Ti obrasci čine normu književnog jezika. Norma je ukupnost pravila koja su obavezna za sve one koji tim jezikom govore i pišu u javnoj upotrebi. Postavljen na narodne osnove, srpski književni jezik predstavlja veliku kulturnu tekovinu, čije je stvaranje započeo, i u velikoj meri završio, Vuk Karadžić, a nastavili njegovi saradnici i pristalice njegove velike reforme.

Srpski književni (standardni) jezik ima dva ravnopravna izgovora: ekavski i ijekavski. Razlike između ekavske i ijekavske verzije uglavnom su svedene na različite zamene staroga vokala jat. Izbor između dva izgovora slobodan je, uz samo jedno ograničenje: nije dopušteno njihovo mešanje, ni u govoru ni u pisanom tekstu, osim u umetničkim delima (npr. književnim, pozorišnim i filmskim), gde izgovor može da posluži kao sredstvo karakterizacije pojedinih likova.