Herkul (latinski: Hercules) jedno je od najsloženijih božanstava u rimskoj mitologiji. Predanja o Herkulu veoma su slična grčkim mitovima o Heraklu (grčki: Herakles), ali su u kultovima tog boga izražene originalne crte, koje nisu ni u kakvoj vezi sa velikim grčkim herojem.
Legende i kult najslavnijeg grčkog heroja Herakla preneti su u Rim posredstvom grčkih kolonija ili preko Etruraca. U VI veku stare ere Herkul je jedno od najznačajnijih božanstava etrurskog panteona, ali je Heraklov kult bio veoma rasprostranjen u gotovo svim gradovima južne Italije, posebno u Metapontu i Krotonu. U Krotonu je verovatno nastala legenda o borbi između Herakla i troglavog džina Geriona, na koju se nadovezuju mitovi o putovanjima i podvizima rimskog Herkula.
Legende o Herkulu nisu međusobno povezane ni po vremenu ni po mestima radnje. Pripisuju mu se veliki poduhvati, prvenstveno podizanje nasipa u Kampaniji, između mora i jezera Lukrina. Najpoznatije je predanje o borbi Herkula i Kaka, za koje je vezano podizanje žrtvenika Jupiteru pored Trojnih vrata i Velikog žrtvenika na Volujskom trgu. Kako je Vulkanov sin, čudovište koje živi u jednoj pećini na Aventinu, ubija sve prolaznike i pustoši okolinu. Kad je Herkul umoran zaspao na obali Tibra i ostavio Gerionova goveda da pasu na mestu na kojem je kasnije sagrađen Volujski trg (Forum Boarium), Kako mu je ukrao četiri krave i četiri vola, a zatim ih vešto sakrio. Da bi zavarao trag, vukao je goveda za repove i natraške ih uveo u svoju pećinu. Čim je Herkul primetio krađu, pošao je da traži goveda. Tragovi su ga najpre zavarali, ali je kasnije uspeo da nađe otetu stoku po mukanju jedne krave. Svojih goveda nije se domogao ni brzo ni lako; u borbi koja je nastala, Kako je na Herkula bljuvao dim i plamen, ali je junak uklonio ogromnu stenu koja je zatvarala ulaz u pećinu i usmrtio čudovište (slika ispod). Pošto je savladao protivnika, Herkul je podigao žrtvenik Jupiteru. Legenda o sukobu Kaka sa Herkulom nastala je verovatno početkom III veka stare ere da bi se objasnilo ime Volujskog trga i kult Herkula na tom mestu.
U Rimu je Herkulu bilo posvećeno više svetilišta. U samom gradu njegov kult je zvanično potvrđen tek 339. godine stare ere, kad je Herkulu, Dijani i Apolonu priređena velika gozba (lectisternium). Njegovo svetilište van gradskih bedema, na Aventinu, podigli su grčki trgovci verovatno već u V veku stare ere. Prvo zvanično Herkulovo kultno mesto u Rimu – Veliki žrtvenik (Ara maxima) – pominje se tek 312. godine stare ere u vezi sa odlukom Apija Klaudija, koji je nastojao da privatni kult zameni državnim. Tu je 12. avgusta svake godine Herkulu prinošena na žrtvu junica ili bik. Ostala njegova svetilišta u Rimu kasnijeg su datuma: kružni Herkulov hram na Marsovom polju i svetilište podignuto u čast Herkula i muza.
U južnoj Italiji Herkul je htonsko božanstvo, povezano u kultu sa Demetrom i Dionisom, koje se stara o pastirima i zemljoradnicima. U Etruriji je vrlo rano poistovećen sa Marsom, a i u rimskoj religiji je često shvaćen kao bog rata i zaštitnik carstva (Victor, Invictus). Herkul je i bog igara u cirkusu i božanstvo domaćih ognjišta.
Predstave Herkula u likovnoj umetnosti su brojne i redovno su inspirisane likovima Herakla. Jednu od prvih Herkulovih statua u Rimu izradio je etrurski skulptor Vulka, iz Veja. Kasnije predstave Herkula najčešće se oslanjaju na Lisipove statue Herakla. Pojedini rimski imperatori – Komod, Aleksandar Sever, Maksimijan – často su predstavljani u liku Herkula, odnosno sa njegovim atributima.
Literatura:
• Dragoslav Srejović – Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, drugo izdanje, Beograd: Srpska književna zadruga, 1987