Grčka mitologija obuhvata usmena i pismena predanja starih Grka o njihovim bogovima i herojima, o prirodi sveta i vremena u kojem su živeli, kao i o istoriji uopšte. U modernom smislu, pod grčkom mitologijom podrazumeva se studija i pokušaj rasvetljavanja religijskih i političkih institucija starih Grka i njihove civilizacije, kao i pokušaj potpunijeg shvatanja same prirode mitova i legendi. Celokupna grčka književnost i umetnost predstavljaju polje za proučavanje grčkih mitova. Sa tako širokim, raznolikim i srazmerno složenim dokaznim materijalom, ne začuđuje da nijedna teorija antropologa, koji su proučavali plemenske zajednice, ne pruža zadovoljavajuće objašnjenje grčke mitologije. Ti mitovi nemaju samo jedan oblik, niti tek jednu funkciju, pa iako u grčkoj mitologiji ima pojedinačnih elemenata preuzetih od drugih naroda, kao celina ona je izraz nepresušne i žive fantazije, te pesničkog oblikovanja grčkog, antičkog čoveka. Grčku mitologiju stvarao je narod u nastojanju da objasni zakonitosti života i prirode, pa su zato grčki mitovi nadahnuti lepotom i svežinom pripovedanja. Oni zadržavaju uglavnom onaj oblik u kojem se javljaju kod Homera i Hesioda, a odlikuju se raznolikošću motiva i velikom pesničkom lepotom. Uz olimpske, podzemne i morske bogove, te uz mnoga niža božanstva, u njima nastupaju i heroji koji su po ocu ili majci božanskog porekla.
Danas se za grčke mitove zna prvenstveno iz grčke književnosti, uključujući klasična dela kao što su Ilijada i Odiseja (Homer), Poslovi i dani i Teogonija (Hesiod), Metamorfoze (Ovidije), kao i drame Eshila, Sofokla i Euripida. Mitovi se bave nastankom bogova i sveta, borbom za prevlast među bogovima i pobedom Zevsa, ljubavnim vezama i svađama među bogovima i posledicama njihovih pustolovina i moći koje se osećaju u svetu smrtnika, uključujući i njihovu povezanost sa prirodnim pojavama, kao što su, na primer, grmljavina ili godišnja doba. U najveće grčke mitove i legende spadaju priče o Trojanskom ratu, Odisejevim lutanjima, Jasonovoj potrazi za zlatnim runom, Heraklovim podvizima, Tezejevim avanturama i Edipovoj tragediji.
Nastanak grčke mitologije
Preistorijski bogovi i boginje oblasti koje savremeni arheolozi nazivaju „starom Evropom” – egejskog arhipelaga, Jadrana, Balkana i zapadne Ukrajine – imali su zadatak da održavaju život. Zmije, ptice i jaja preovladavali su u do danas otkrivenim kultovima. Glavna božanstva bila su boginja majka, čije je područje delovanja obuhvatalo plodnost i zagrobni život, i bog bilja, prauzor Dionisa. Moć boginje majke nad smrću dobila je likovni izraz u predmetima kao što su gusenica, čaura larve i leptir. Ne postoje dokazi iz mlađeg kamenog doba da su tadašnji ljudi razumeli mehanizam biološkog začeća; oni su veličali spontane životne sile. Sa rađanjem poljoprivrede, međutim, prvi ratari počeli su da posmatraju prirodne pojave pomnije i intenzivnije nego raniji lovci i skupljači plodova. Pojavila se zasebna boginja bilja, povezana sa velikom majkom ali prvenstveno odgovorna za setvu svetog semena od kojeg je sve više zavisio život.
Preistorijski panteon odraz je društva kojim dominira majka. Po svemu sudeći, uloga žene nije bila potčinjena ulozi muškarca, tako da je u minojskoj civilizaciji drevnoga Krita (oko 2000–1450. stare ere) ženski duh mogao i dalje da cveta. Ta prva evropska civilizacija bila je predgrčka i zasigurno je nešto dugovala ranim dodirima sa Malom Azijom, Sirijom i Egiptom. Čak su i legendarnog Minosa, po kojem je britanski arheolog ser Artur Evans, koji je otkopao njegovu palatu u Knosu na Kritu, skovao termin „minojski”, Grci zapamtili kao potomka nekog zapadnoazijskog kralja. Njegov otac Zevs, „skupljač oblaka”, oteo mu je majku, Evropu, sa dvora Agenora, kralja Tira.
Grci, najveći tvorci evropskih mitova, dodali su sopstvena indoevropska verovanja nasleđu stare Evrope negde tokom drugog milenijuma stare ere. Mikenska era (1550–1150. stare ere), prva faza njihove prevlasti, nazvana je po velikoj tvrđavi Mikeni, Agamemnonovom sedištu na Peloponezu. Religija tog razdoblja predstavljala je spoj mikenske i minojske prakse, pri čemu je indoevropski kult boga neba Zevsa nadvladao domaće tradicije koje su slavile boginju zemlje. Ali kult Here („Gospodarice”) bio je dovoljno snažan u Argolidi da dovede do asimilacije te lokalne boginje majke kao sestre i supruge Zevsove. Sasvim je moguće da su docnije legende o njenoj ljubomori i svadljivosti odjek snažnog suparništva koje je ranije postojalo između njihova dva kulta.
Ubrzo posle 700. stare ere pesnik Hesiod pokušao je da se izbori sa zamršenošću grčkih mitova, koja se delimično može objasniti seobama i ratovima. Razvoj bogova predmet je njegove Teogonije, u kojoj se za univerzalnim poretkom traga u genealoškim odnosima. U toj poemi govori se o Zevsovom usponu, o događajima u kojima je taj moćni sin Krona, prvog svetskog osvajača, ostvario premoć i utemeljio svoje obitavalište na planini Olimpu. Teogonija sadrži mnoštvo bogova i heroja koji potiču još iz mikenskih vremena, kada je vladarska kuća u svakom važnijem gradu posedovala mitski rodoslov, a u podvizima legendarnih junaka nalazimo jedinstveno obeležje grčke mitologije. U malo tradicija nalazimo pandane Jasonu, Heraklu i Asklepiju. U Indiji, učenje o avataru nikada ne dopušta da se zaboravi božanska priroda Rame ili Krišne, dok su u drevnoj Mesopotamiji Gilgameša od drugih sveštenika-kraljeva izdvajale nevolje kroz koje je prošao. U Egiptu je veoma zaokružena mitologija ponikla iz neobične premoći faraona i sveštenstva – ona se usredsređivala na sudbinu duše posle smrti. Kod starih Grka ne nailazimo na takvu zaokupljenost onostranošću, jer su se bogovi na ulici mogli sresti koliko i u hramu. Jaz između besmrtnika i smrtnika nikada nije bio veliki – i jedni i drugi pripadali su istoj zajednici. „Ljudi i bogovi”, pisao je Pindar u V veku stare ere, „od jednog su soja. Rođeni smo od iste majke, mada je velika razlika u snazi između bogova i ljudi”.
Putnik i istoričar Herodot, savremenik pesnika Pindara, verovao je da je većina grčkih bogova pozajmljena iz Egipta, čija je očevidna drevnost na njega ostavila dubok utisak. Mada je pogrešio odabravši tu zemlju za izvorište grčke mitologije, pravilno je uočio da istočno Sredozemlje već dugo predstavlja kulturni kontinuum. Dodiri sa Malom Azijom svakako su igrali određenu ulogu u meteorskom razvoju grčke civilizacije.
Danas smo svesni kulturnih dodira između mikenske Grčke i Hetita, koji su do 1400. stare ere vladali većim delom Male Azije. Štaviše, kult Zevsa Labraundosa dosta je pozajmio od hetitskog boga vremenskih prilika, umoritelja zmaja Ilujanke. Kulturni dodiri na Kipru, gde su se Grci naselili pre 1250. stare ere, doneli su Evropi Afroditu, potomkinju boginje majke Astarte iz tekstova iz Ras Šamre, koji predstavljaju arhivu drevnoga sirijskog grada Ugarita. Afrodita, boginja ljubavi, lepote i plodnosti, čak je uvela zapadnoazijski običaj hramovne prostitucije u grčki i rimski svet. Ubrzo se, međutim, javila sumnjičavost prema mitologiji i nepodnošenje sablažnjivog ponašanja bogova. U VI veku stare ere, Ksenofan iz Kolofona, napadajući vidno ljudske atribute olimpskih bogova, izjavio je da bi stoka kada bi mogla da crta, svoje bogove načinila po vlastitom liku. To filozofsko gledište nije uticalo na grčku narodnu religiju, mada je ona s vremenom razdvojila „um, razum” (lógos) od „mita” (mýthos). Umovanje, koje je nekoliko godina kasnije Heraklit iz Efesa nazvao mudrošću, postalo je sredstvo za spoznavanje shvatljivog svemira. Kao što je govorio Heraklit: „Ovaj svet, jedan isti za sve, nije stvorio niko od bogova i niko od ljudi, već je uvek bio, jeste i biće večno živa vatra, koja se delom pali a delom gasi.” Godine 316. stare ere sicilijanski filozof Euhemer, koji je živeo na makedonskom dvoru, mogao je da ustvrdi da su svi drevni mitovi bili istorijski događaji. Njegova Sveta istorija prikazivala je bogove kao ljude koji su se nečim istakli i zbog čega im je zahvalni narod posmrtno dodeljivao božanska odličja.
Literatura:
1. Dragoslav Srejović – Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, drugo izdanje, Beograd: Srpska književna zadruga, 1987
2. Artur Koterel, Rečnik svetske mitologije, Beograd: Nolit, 1998