Dogodilo se – septembar

• 13. septembar 490. pre n. e. Na istočnoj obali Atike kod Maratona Atinjani su pobedili deset puta brojniju vojsku persijskog cara Darija. U bici su poginula 192 grčka vojnika, a Persijanci su imali oko 6000 mrtvih. Vest o pobedi u Atinu doneo je glasnik Filipid, pretrčavši 40 km, nakon čega je umro od premora. Po tom događaju se u modernom vremenu zove najduža trka u atletici – maraton (42,195 km).
• 28. septembar 48. pre n. e. U Egiptu je ubijen Gnej Pompej Veliki, jedan od najvećih rimskih državnika i vojskovođa, koji je 69. pre n. e. ugušio Spartakov ustanak, a 61. pre n. e. osvojio Jerusalim. Rimski senat ga je izabrao za konzula 52. pre n. e., a vlast je izgubio nakon poraza od Gaja Julija Cezara u bici kod Farsale, posle čega se sklonio u Egipat.
• 3. septembar 301. Sveti Marin, poreklom sa Raba, osnovao je Republiku San Marino, najstariju danas postojeću republiku.
• 28. septembar 1066. Normanski vojvoda Vilijam, budući engleski kralj Vilijam I Osvajač, iskrcao se sa vojskom kod Pevensija u južnoj engleskoj pokrajini Saseks i počeo osvajanje Engleske.
• 8. septembar 1157. Rođen je engleski kralj Ričard I Plantagenet, poznat kao Ričard Lavljeg Srca, junak srednjovekovnih legendi, jedan od vođa u Trećem krstaškom ratu.
• 3. septembar 1189. Ričard I Plantagenet, poznat kao Ričard Lavljeg Srca, krunisan je u Vestminsterskoj opatiji u Londonu za kralja Engleske.
• 14. septembar 1219. Proglašena je autokefalnost srpske crkve, čiji je prvi arhiepiskop postao Sveti Sava.
• 8. septembar 1474. Rođen je italijanski pesnik Lodoviko Ariosto, autor viteškog epa Besni Orlando. Smatra se najvećim pesnikom italijanske renesanse.
• 22. septembar 1499. Mirom u Bazelu okončan je Švapski rat između Švajcarske lige i nemačkog kralja Maksimilijana I, a Švajcarska je stekla nezavisnost.
• 25. septembar 1513. Španski istraživač Vasko Nunjez de Balboa prešao je Panamski zemljouz i postao prvi Evropljanin koji je video Tihi okean.
• 29. septembar 1518. Rođen je italijanski slikar Tintoreto, jedan od najvećih majstora XVI veka, čuven po veštini postizanja izuzetnih svetlosnih efekata. Imao je velik uticaj na evropsko slikarstvo, posebno na impresioniste.
• 20. septembar 1519. Portugalski moreplovac Fernando Magelan isplovio je iz Sevilje sa pet brodova i 265 mornara, predvodeći špansku ekspediciju u potrazi za novim pomorskim putem do „Ostrva začina”.
• 6. septembar 1522. Španski moreplovac Huan Sebastijan del Kano prvi je oplovio oko Zemlje, vrativši se u Španiju brodom Viktorija sa samo osamnaest mornara, čime je okončao ekspediciju koju je Fernando Magelan započeo 1519. sa pet brodova i 265 mornara. Tim putovanjem dokazano je da je Zemlja okrugla.
• 7. septembar 1533. Rođena je engleska kraljica Elizabeta I, kćerka kralja Henrija VIII i njegove druge supruge Ane Bolen. Za vreme njene vladavine (1558–1603) postavljeni su temelji buduće britanske imperije. Podržavala je razvoj nauke i umetnosti, a specifičan stil arhitekture iz njenog vremena, mešavina gotike i renesanse, nazvan je elizabetanskim stilom.
• 29. septembar 1547. Rođen je Migel de Servantes, španski prozni pisac, pesnik i dramaturg, autor romana Don Kihot, remek-dela španske i svetske književnosti. Pisao je romane, drame, komedije, pripovetke i pesme.
• 6. septembar 1566. Tokom opsade Sigeta, u trećem pohodu na Beč, umro je turski sultan Sulejman Veličanstveni. Tokom njegove 46-godišnje vladavine Osmansko carstvo dostiglo je vrhunac moći i najveće teritorijalno proširenje.
• 9. septembar 1585. Rođen je francuski državnik kardinal Rišelje (punim imenom: Arman Žan di Plesi de Rišelje), koji je kao svemoćni ministar inostranih poslova i rata kralja Luja XIII postavio cilj da Francusku učini prvom silom Evrope.
• 8. septembar 1664. Predvođeni pukovnikom Ričardom Nikolsom, Englezi su zauzeli holandsko naselje na američkom kontinentu Novi Amsterdam, potom nazvano Njujork, u čast vojvode od Jorka, budućeg engleskog kralja Džejmsa II.
• 28. septembar 1687. Tursko skladište municije koje se nalazilo unutar Partenona pogođeno je mletačkim granatama. Eksplozija koja je zatim usledila teško je oštetila zdanje i njegove skulpture.
• 22. septembar 1735. Robert Volpol je postao prvi britanski premijer koji se uselio u rezidenciju u Dauning stritu broj 10 u Londonu.
• 6. septembar 1766. Rođen je engleski hemičar i fizičar Džon Dalton, jedan od osnivača atomske teorije materije. Proučavao je anomaliju neraspoznavanja boja, od koje je i sam patio i koja je po njemu nazvana „daltonizam”.
• 4. septembar 1768. Rođen je francuski književnik i diplomata Fransoa Rene de Šatobrijan, sjajan stilista koji je snažno uticao na francusku književnost.
• 20. septembar 1772. Rođen je srpski književnik i pozorišni pisac Joakim Vujić, koji je 1835. u Kragujevcu osnovao prvo srpsko pozorište, gde je prenosio romantičarski duh Evrope prikazujući dela domaćih i stranih autora.
• 5. septembar 1774. U Filadelfiji je počeo Prvi kontinentalni kongres, na kojem su se predstavnici trinaest američkih kolonija usprotivili britanskom uticaju u Severnoj Americi, što je bio uvod u Američki rat za nezavisnost, koji je počeo u aprilu 1775. godine.
• 9. septembar 1776. Američki kongres uveo je zvaničan naziv države Sjedinjene Američke Države umesto Ujedinjene kolonije.
• 4. septembar 1781. Španski doseljenici u Kaliforniji osnovali su „Grad naše gospe kraljice anđela” (El Pueblo de Nuestra Senora la Reina de los Angeles), današnji Los Anđeles.
• 17. septembar 1787. Delegati dvanaest od tadašnjih trinaest američkih država (Rod Ajlend nije poslao delegate zbog sumnje svojih političara u motive delegata konvencije) potpisali su na federalnoj konvenciji u Filadelfiji Ustav SAD. Uz kasnije dodate amandmane (dvadeset sedam amandmana dodato je od 1789. godine), taj ustav je i sada na snazi i najstariji je važeći ustav na svetu.
• 7. septembar 1788. Turci su u sukobu kod Brzaske, u Banatu, zarobili vođu srpskih dobrovoljaca Koču Anđelkovića, poznatog kao Kapetan Koča, predvodnika srpskih jedinica austrijske vojske tokom austrijsko-turskog rata. On je potom sproveden u Tekiju i umoren nabijanjem na kolac.
• 13. septembar 1788. Njujork je proglašen prvom federalnom prestonicom SAD.
• 15. septembar 1789. Rođen je američki pisac Džejms Fenimor Kuper, začetnik istorijskog romana u američkoj literaturi. Izgradio je literarni tip pionira na granici, časnog, usamljenog, odanog heroja, prauzora mnogih junaka u američkoj književnosti i u filmovima o Divljem zapadu. Uticao je i na mnoge evropske pisce pustolovnih romana.
• 22. septembar 1791. Rođen je engleski fizičar i hemičar Majkl Faradej, koji je 1831. otkrio zakon elektromagnetne indukcije, a 1883. dva osnovna zakona elektrolize.
• 7. septembar 1813. U uvodniku njujorškog lista Troy post prvi put je u pisanoj formi upotrebljen naziv Uncle Sam za SAD.
• 13. septembar 1814. Britanske snage su tokom bitke za Baltimor napale američku tvrđavu Fort Makhenri, što je kasnije inspirisalo Fransisa Skota Kija da napiše pesmu Zastava posuta zvezdama, buduću himnu SAD.
• 18. septembar 1819. Rođen je francuski fizičar Žan Bernar Leon Fuko, koji je sa Armanom Fizoom izračunao brzinu svetlosti. Ogledom sa klatnom (Fukoov eksperiment) dokazao je obrtanje Zemlje, pronašao je žiroskop i usavršio teleskop.
• 18. septembar 1822. Francuski egiptolog Žan Fransoa Šampolion dešifrovao je egipatsko pismo – hijeroglife.
• 25. septembar 1823. Srpskom piscu i jezičkom reformatoru Vuku Stefanoviću Karadžiću dodeljen je počasni doktorat Univerziteta u Jeni.
• 27. septembar 1825. Prvom javnom železničkom prugom na svetu, Darlington–Stokton, krenuo je voz sa prvom parnom lokomotivom, kojom je upravljao njen konstruktor Džordž Stivenson.
• 9. septembar 1828. Rođen je ruski pisac Lav Nikolajevič Tolstoj, jedan od velikana svetske književnosti, autor čuvenih romana Rat i mir i Ana Karenjina. Opisivao je društvene prilike u Rusiji, pisao protiv nepravednih sudova, rata, licemerja i slikao bedu seljaštva.
• 1. septembar 1832. Rođen je srpski istoričar i sveštenik Ilarion Ruvarac, začetnik kritičkog istorijskog istraživanja i velik protivnik nenaučnog prilaza istoriji i oslanjanja na narodnu tradiciju kao istorijski izvor.
• 10. septembar 1839. Rođen je američki filozof i logičar Čarls Sanders Pirs, osnivač pragmatizma, filozofskog pravca koji je kasnije razvio Vilijam Džejms.
• 20. septembar 1842. Rođen je škotski hemičar i fizičar Džejms Djuer, pronalazač termos-boce. Prvi je proizveo tečan, a zatim i čvrst vodonik.
• 23. septembar 1846. Nemački astronom Johan Gotfrid Gale otkrio je planetu Neptun.
• 24. septembar 1852. Francuski inženjer Anri Žifar izveo je prvi let dirižablom na parni pogon, preletevši 27 kilometara od Pariza do Elankura.
• 10. septembar 1855. Rođen je nemački arheolog Robert Koldevej, koji je od 1899. do 1917. istraživao Vavilon i dokazao da je taj biblijski grad na reci Eufratu, južno od Bagdada, stvarno postojao.
• 22. septembar 1862. Predsednik SAD Abraham Linkoln objavio je dekret prema kojem svi američki robovi postaju slobodni građani od 1. januara 1863. godine.
• 21. septembar 1866. Rođen je engleski književnik Herbert Džordž Vels, koji je svojim prvim romanom Vremeplov utemeljio naučnu fantastiku (Nevidljivi čovek, Rat svetova i dr.).
• 1. septembar 1875. Rođen je američki pisac Edgar Rajs Barouz, poznat po seriji popularnih pustolovnih romana o Tarzanu. Napisao je originalnu knjigu Tarzan, kralj majmuna (1912) i još 25 nastavaka.
• 30. septembar 1882. Rođen je nemački fizičar Johanes Vilhelm Gajger, koji je 1928. izumeo napravu za otkrivanje i brojanje naelektrisanih čestica i gama zraka (merenje radioaktivnosti), poznatu kao Gajgerov brojač.
• 19. septembar 1888. Prvo svetsko takmičenje za izbor lepotice održano je u belgijskoj banji Spa, a prva zvanično najlepša žena na planeti postala je Berta Sukare, osamnaestogodišnja kreolka iz Gvadelupe.
• 25. septembar 1897. Rođen je Vilijam Fokner, jedan od najznačajnijih modernih američkih pisaca, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1949. godine. Njegov književni opus najvećim delom predstavlja sagu o sudbini američkog Juga.
• 26. septembar 1898. Rođen je američki kompozitor Džordž Geršvin, koji je u klasičnu muziku uneo elemente folklora, popularne muzike, crnačkih duhovnih pesama i bluza.
• 17. septembar 1900. Britanska kraljica Viktorija I potpisala je dokument kojim je Australija ušla u Komonvelt.
• 6. septembar 1901. U Bufalu je na predsednika SAD Vilijama Mekinlija pucao anarhista Leon Čolgoš. Ranjeni predsednik, izabran na taj položaj 1896. godine, umro je posle osam dana.
• 7. septembar 1901. Potpisan je Pekinški protokol, kojim je okončan Bokserski ustanak u Kini. Pobunu protiv stranaca ugušile su evropske sile, Japan i SAD, a Kina je primorana da plati odštetu za njihovu imovinu uništenu tokom ustanka.
• 15. septembar 1904. Rođen je italijanski kralj Umberto II, poslednji monarh Italije, koji je na prestolu proveo samo mesec dana. Posle abdikacije oca Vitoria Emanuela III, 9. maja 1946, postao je kralj, ali je i sam abdicirao u junu 1946, pošto su se prethodno Italijani na referendumu izjasnili za republikansko uređenje i time oborili monarhiju Savojske dinastije, koja je tada otišla u emigraciju.
• 15. septembar 1916. U bici na Somi u Prvom svetskom ratu Britanci su prvi put upotrebili tenkove, napravljene prema nacrtu Ernesta Svintona.
• 13. septembar 1922. U Al Aziziji, Libija, izmerena je najviša temperatura vazduha u hladu – 57,8 °C.
• 28. septembar 1924. Rođen je italijanski filmski glumac Marčelo Mastrojani, jednako uspešan kao komičar, romantični heroj, dramski glumac, ljubavnik i tumač uloga u filmovima hermetičnog intelektualizma.
• 17. septembar 1931. Kompanija RCA Victor predstavila je prvu longplej gramofonsku ploču, koja se okreće brzinom od 33 obrtaja u minutu.
• 29. septembar 1938. U Minhenu su Velika Britanija, Francuska, Italija i Nemačka potpisale sporazum kojim je Nemačkoj dozvoljeno da pripoji Sudetsku oblast (češka teritorija sa nemačkom nacionalnom većinom). Vlada Čehoslovačke prethodno je pristala na britansko-francuski plan o prepuštanju Sudetske oblasti Nemačkoj. Minhenski sporazum smatra se presudnim aktom kojim je Hitleru otvoren put za otpočinjanje Drugog svetskog rata.
• 1. septembar 1939. Nemačka je bez objave rata napala Poljsku i time započela Drugi svetski rat, koji je trajao šest godina. U ratu je učestvovala 61 država i oko 110 000 000 vojnika. Poginulo je oko 60 000 000 ljudi, a više od 35 000 000 ih je ranjeno.
• 3. septembar 1939. Dva dana nakon nemačkog napada na Poljsku, Velika Britanija i Francuska objavile su rat Nemačkoj.
• 5. septembar 1939. SAD su proglasile neutralnost u Drugom svetskom ratu.
• 10. septembar 1939. Kanada je objavila rat Nemačkoj, čime je sukob u Evropi prerastao u svetski rat.
• 17. septembar 1939. Sovjetska Crvena armija ušla je u Poljsku sa istoka, zaposela krajeve zapadne Belorusije i Ukrajine i zarobila 217 000 Poljaka.
• 8. septembar 1943. Objavljena je bezuslovna kapitulacija Italije u Drugom svetskom ratu.
• 12. septembar 1943. Nemački komandosi su, na osnovu naredbe Adolfa Hitlera, oteli bivšeg italijanskog diktatora Benita Musolinija, kog su nove italijanske vlasti stavile u zatvor.
• 17. septembar 1944. Spuštanjem britanskih padobranaca kod grada Arnema u Holandiji počela je operacija Market Garden, najveći vazdušni desant u Drugom svetskom ratu, sa ciljem da se uspostavi mostobran na reci Rajni, zaobiđe nemačka linija odbrane i omogući Saveznicima prodor severno od Rura. Nemci su se dokopali planova, razbili Britance kod Arnema i potom pripremili protivofanzivu u Ardenima. Saveznici su prešli Rajnu tek posle pet meseci.
• 2. septembar 1945. U Tokijskom zalivu, na palubi američkog ratnog broda Misuri, Japan je potpisao bezuslovnu kapitulaciju. Time je zvanično završen Drugi svetski rat.
• 9. septembar 1945. Američke trupe iskrcale su se na kraju Drugog svetskog rata u Južnoj Koreji, sovjetska vojska je od Japana preuzela Severnu Koreju, a 38. paralela postala je linija podele dveju korejskih država.
• 10. septembar 1945. U Norveškoj je pod optužbom za izdaju osuđen na smrt vođa norveških nacista Vidkun Kvisling. Tokom Drugog svetskog rata bio je predsednik marionetske vlade okupirane Norveške od 1942. do 1945. godine.
• 9. septembar 1948. Posle povlačenja sovjetske vojske, na severu Korejskog poluostrva proglašena je Narodna Demokratska Republika Koreja, sa glavnim gradom Pjongjangom.
• 21. septembar 1949. U Kini je formirana Centralna narodna vlada na čelu sa Mao Cedungom, koji je deset dana kasnije u Pekingu proglasio Narodnu Republiku Kinu.
• 22. septembar 1955. U Ujedinjenom Kraljevstvu počela je da radi komercijalna televizija. Prvi plaćeni oglas bila je reklama za pastu za zube.
• 14. septembar 1959. Sovjetski kosmički brod „Luna II” spustio se na Mesec i tako postao prva letelica koja je sletela na Zemljin prirodni satelit.
• 21. septembar 1964. Malta je postala nezavisna posle 164 godine britanske vladavine.
• 6. septembar 1965. Napadom indijske avijacije na pakistanski grad Lahor počeo je rat između Indije i Pakistana zbog Kašmira.
• 10. septembar 1967. Građani Gibraltara odbacili su na referendumu mogućnost pripajanja Gibraltara Španiji, opredelivši se da ostanu pod britanskom upravom.
• 5. septembar 1972. Na olimpijskim igrama u Minhenu pripadnici palestinske terorističke organizacije Crni septembar napali su olimpijsko selo i ubili jedanaest izraelskih sportista.
• 23. septembar 1973. Na vanrednim izborima, treći put je za predsednika Argentine izabran Huan Domingo Peron. Njegova supruga Izabela postala je potpredsednica.