Dogodilo se – septembar

• 13. 9. 490. pre n. e. Na istočnoj obali Atike kod Maratona Atinjani su pobedili deset puta brojniju vojsku persijskog cara Darija. U bici su poginula 192 grčka vojnika, a Persijanci su imali oko 6000 mrtvih. Vest o pobedi u Atinu doneo je glasnik Filipid, pretrčavši 40 km, nakon čega je umro od premora. Po tom događaju se u modernom vremenu zove najduža trka u atletici – maraton (42,195 km).
• 28. 9. 48. pre n. e. U Egiptu je ubijen Gnej Pompej Veliki, jedan od najvećih rimskih državnika i vojskovođa, koji je 69. pre n. e. ugušio Spartakov ustanak, a 61. pre n. e. osvojio Jerusalim. Rimski senat ga je izabrao za konzula 52. pre n. e., a vlast je izgubio nakon poraza od Gaja Julija Cezara u bici kod Farsale, posle čega se sklonio u Egipat.
• 3. 9. 301. Sveti Marin, poreklom sa Raba, osnovao je Republiku San Marino, najstariju danas postojeću republiku.
• 28. 9. 1066. Normanski vojvoda Vilijam, budući engleski kralj Vilijam I Osvajač, iskrcao se sa vojskom kod Pevensija u južnoj engleskoj pokrajini Saseks i počeo osvajanje Engleske.
• 8. 9. 1157. Rođen je engleski kralj Ričard I Plantagenet, poznat kao Ričard Lavljeg Srca, junak srednjovekovnih legendi, jedan od vođa u Trećem krstaškom ratu.
• 3. 9. 1189. Ričard I Plantagenet, poznat kao Ričard Lavljeg Srca, krunisan je u Vestminsterskoj opatiji u Londonu za kralja Engleske.
• 14. 9. 1219. Proglašena je autokefalnost srpske crkve, čiji je prvi arhiepiskop postao Sveti Sava.
• 8. 9. 1474. Rođen je italijanski pesnik Lodoviko Ariosto, autor viteškog epa Besni Orlando. Smatra se najvećim pesnikom italijanske renesanse.
• 22. 9. 1499. Mirom u Bazelu okončan je Švapski rat između Švajcarske lige i nemačkog kralja Maksimilijana I, a Švajcarska je stekla nezavisnost.
• 25. 9. 1513. Španski istraživač Vasko Nunjez de Balboa prešao je Panamski zemljouz i postao prvi Evropljanin koji je video Tihi okean.
• 29. 9. 1518. Rođen je italijanski slikar Tintoreto, jedan od najvećih majstora XVI veka, čuven po veštini postizanja izuzetnih svetlosnih efekata. Imao je velik uticaj na evropsko slikarstvo, posebno na impresioniste.
• 20. 9. 1519. Portugalski moreplovac Fernando Magelan isplovio je iz Sevilje sa pet brodova i 265 mornara, predvodeći špansku ekspediciju u potrazi za novim pomorskim putem do „Ostrva začina”.
• 6. 9. 1522. Španski moreplovac Huan Sebastijan Elkano prvi je oplovio oko Zemlje, vrativši se u Španiju brodom Viktorija sa samo sedamnaest mornara, čime je okončao ekspediciju koju je Fernando Magelan započeo 1519. sa pet brodova i 265 mornara. Tim putovanjem dokazano je da je Zemlja okrugla.
• 7. 9. 1533. Rođena je engleska kraljica Elizabeta I, kćerka kralja Henrija VIII i njegove druge supruge Ane Bolen. Za vreme njene vladavine (1558–1603) postavljeni su temelji buduće britanske imperije. Podržavala je razvoj nauke i umetnosti, a specifičan stil arhitekture iz njenog vremena, mešavina gotike i renesanse, nazvan je elizabetanskim stilom.
• 29. 9. 1547. Rođen je Migel de Servantes, španski prozni pisac, pesnik i dramaturg, autor romana Don Kihot, remek-dela španske i svetske književnosti. Pisao je romane, drame, komedije, pripovetke i pesme.
• 6. 9. 1566. Tokom opsade Sigeta, u trećem pohodu na Beč, umro je turski sultan Sulejman Veličanstveni. Tokom njegove 46-godišnje vladavine Osmansko carstvo dostiglo je vrhunac moći i najveće teritorijalno proširenje.
• 9. 9. 1585. Rođen je francuski državnik kardinal Rišelje (punim imenom: Arman Žan di Plesi de Rišelje), koji je kao svemoćni ministar inostranih poslova i rata kralja Luja XIII postavio cilj da Francusku učini prvom silom Evrope.
• 8. 9. 1664. Predvođeni pukovnikom Ričardom Nikolsom, Englezi su zauzeli holandsko naselje na američkom kontinentu Novi Amsterdam, potom nazvano Njujork, u čast vojvode od Jorka, budućeg engleskog kralja Džejmsa II.
• 28. 9. 1687. Tursko skladište municije koje se nalazilo unutar Partenona pogođeno je mletačkim granatama. Eksplozija koja je zatim usledila teško je oštetila zdanje i njegove skulpture.
• 22. 9. 1735. Robert Volpol je postao prvi britanski premijer koji se uselio u rezidenciju u Dauning stritu broj 10 u Londonu.
• 6. 9. 1766. Rođen je engleski hemičar i fizičar Džon Dalton, jedan od osnivača atomske teorije materije. Proučavao je anomaliju neraspoznavanja boja, od koje je i sam patio i koja je po njemu nazvana „daltonizam”.
• 4. 9. 1768. Rođen je francuski književnik i diplomata Fransoa Rene de Šatobrijan, sjajan stilista koji je snažno uticao na francusku književnost.
• 20. 9. 1772. Rođen je srpski književnik i pozorišni pisac Joakim Vujić, koji je 1835. u Kragujevcu osnovao prvo srpsko pozorište, gde je prenosio romantičarski duh Evrope prikazujući dela domaćih i stranih autora.
• 5. 9. 1774. U Filadelfiji je počeo Prvi kontinentalni kongres, na kojem su se predstavnici trinaest američkih kolonija usprotivili britanskom uticaju u Severnoj Americi, što je bio uvod u Američki rat za nezavisnost, koji je počeo u aprilu 1775. godine.
• 9. 9. 1776. Američki kongres uveo je zvaničan naziv države Sjedinjene Američke Države umesto Ujedinjene kolonije.
• 4. 9. 1781. Španski doseljenici u Kaliforniji osnovali su „Grad naše gospe kraljice anđela” (El Pueblo de Nuestra Senora la Reina de los Angeles), današnji Los Anđeles.
• 17. 9. 1787. Delegati dvanaest od tadašnjih trinaest američkih država (Rod Ajlend nije poslao delegate zbog sumnje svojih političara u motive delegata konvencije) potpisali su na federalnoj konvenciji u Filadelfiji Ustav SAD. Uz kasnije dodate amandmane (dvadeset sedam amandmana dodato je od 1789. godine), taj ustav je i sada na snazi i najstariji je važeći ustav na svetu.
• 7. 9. 1788. Turci su u sukobu kod Brzaske, u Banatu, zarobili vođu srpskih dobrovoljaca Koču Anđelkovića, poznatog kao Kapetan Koča, predvodnika srpskih jedinica austrijske vojske tokom austrijsko-turskog rata. On je potom sproveden u Tekiju i umoren nabijanjem na kolac.
• 13. 9. 1788. Njujork je proglašen prvom federalnom prestonicom SAD.
• 15. 9. 1789. Rođen je američki pisac Džejms Fenimor Kuper, začetnik istorijskog romana u američkoj literaturi. Izgradio je literarni tip pionira na granici, časnog, usamljenog, odanog heroja, prauzora mnogih junaka u američkoj književnosti i u filmovima o Divljem zapadu. Uticao je i na mnoge evropske pisce pustolovnih romana.
• 22. 9. 1791. Rođen je engleski fizičar i hemičar Majkl Faradej, koji je 1831. otkrio zakon elektromagnetne indukcije, a 1883. dva osnovna zakona elektrolize.
• 7. 9. 1813. U uvodniku njujorškog lista Troy post prvi put je u pisanoj formi upotrebljen naziv Uncle Sam za SAD.
• 13. 9. 1814. Britanske snage su tokom bitke za Baltimor napale američku tvrđavu Fort Makhenri, što je kasnije inspirisalo Fransisa Skota Kija da napiše pesmu Zastava posuta zvezdama, buduću himnu SAD.
• 18. 9. 1819. Rođen je francuski fizičar Žan Bernar Leon Fuko, koji je sa Armanom Fizoom izračunao brzinu svetlosti. Ogledom sa klatnom (Fukoov eksperiment) dokazao je obrtanje Zemlje, pronašao je žiroskop i usavršio teleskop.
• 18. 9. 1822. Francuski egiptolog Žan Fransoa Šampolion dešifrovao je egipatsko pismo – hijeroglife.
• 25. 9. 1823. Srpskom piscu i jezičkom reformatoru Vuku Stefanoviću Karadžiću dodeljen je počasni doktorat Univerziteta u Jeni.
• 27. 9. 1825. Prvom javnom železničkom prugom na svetu, Darlington–Stokton, krenuo je voz sa prvom parnom lokomotivom, kojom je upravljao njen konstruktor Džordž Stivenson.
• 9. 9. 1828. Rođen je ruski pisac Lav Nikolajevič Tolstoj, jedan od velikana svetske književnosti, autor čuvenih romana Rat i mir i Ana Karenjina. Opisivao je društvene prilike u Rusiji, pisao protiv nepravednih sudova, rata, licemerja i slikao bedu seljaštva.
• 1. 9. 1832. Rođen je srpski istoričar i sveštenik Ilarion Ruvarac, začetnik kritičkog istorijskog istraživanja i velik protivnik nenaučnog prilaza istoriji i oslanjanja na narodnu tradiciju kao istorijski izvor.
• 10. 9. 1839. Rođen je američki filozof i logičar Čarls Sanders Pirs, osnivač pragmatizma, filozofskog pravca koji je kasnije razvio Vilijam Džejms.
• 20. 9. 1842. Rođen je škotski hemičar i fizičar Džejms Djuer, pronalazač termos-boce. Prvi je proizveo tečan, a zatim i čvrst vodonik.
• 23. 9. 1846. Nemački astronom Johan Gotfrid Gale otkrio je planetu Neptun.
• 24. 9. 1852. Francuski inženjer Anri Žifar izveo je prvi let dirižablom na parni pogon, preletevši 27 kilometara od Pariza do Elankura.
• 10. 9. 1855. Rođen je nemački arheolog Robert Koldevej, koji je od 1899. do 1917. istraživao Vavilon i dokazao da je taj biblijski grad na reci Eufratu, južno od Bagdada, stvarno postojao.
• 22. 9. 1862. Predsednik SAD Abraham Linkoln objavio je dekret prema kojem svi američki robovi postaju slobodni građani od 1. januara 1863. godine.
• 21. 9. 1866. Rođen je engleski književnik Herbert Džordž Vels, koji je svojim prvim romanom Vremeplov utemeljio naučnu fantastiku (Nevidljivi čovek, Rat svetova i dr.).
• 1. 9. 1875. Rođen je američki pisac Edgar Rajs Barouz, poznat po seriji popularnih pustolovnih romana o Tarzanu. Napisao je originalnu knjigu Tarzan, kralj majmuna (1912) i još 25 nastavaka.
• 30. 9. 1882. Rođen je nemački fizičar Johanes Vilhelm Gajger, koji je 1928. izumeo napravu za otkrivanje i brojanje naelektrisanih čestica i gama zraka (merenje radioaktivnosti), poznatu kao Gajgerov brojač.
• 19. 9. 1888. Prvo svetsko takmičenje za izbor lepotice održano je u belgijskoj banji Spa, a prva zvanično najlepša žena na planeti postala je Berta Sukare, osamnaestogodišnja kreolka iz Gvadelupe.
• 25. 9. 1897. Rođen je Vilijam Fokner, jedan od najznačajnijih modernih američkih pisaca, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1949. godine. Njegov književni opus najvećim delom predstavlja sagu o sudbini američkog Juga.
• 26. 9. 1898. Rođen je američki kompozitor Džordž Geršvin, koji je u klasičnu muziku uneo elemente folklora, popularne muzike, crnačkih duhovnih pesama i bluza.
• 17. 9. 1900. Britanska kraljica Viktorija I potpisala je dokument kojim je Australija ušla u Komonvelt.
• 6. 9. 1901. U Bufalu je na predsednika SAD Vilijama Mekinlija pucao anarhista Leon Čolgoš. Ranjeni predsednik, izabran na taj položaj 1896. godine, umro je posle osam dana.
• 7. 9. 1901. Potpisan je Pekinški protokol, kojim je okončan Bokserski ustanak u Kini. Pobunu protiv stranaca ugušile su evropske sile, Japan i SAD, a Kina je primorana da plati odštetu za njihovu imovinu uništenu tokom ustanka.
• 15. 9. 1904. Rođen je italijanski kralj Umberto II, poslednji monarh Italije, koji je na prestolu proveo samo mesec dana. Posle abdikacije oca Vitoria Emanuela III, 9. maja 1946, postao je kralj, ali je i sam abdicirao u junu 1946, pošto su se prethodno Italijani na referendumu izjasnili za republikansko uređenje i time oborili monarhiju Savojske dinastije, koja je tada otišla u emigraciju.
• 15. 9. 1916. U bici na Somi u Prvom svetskom ratu Britanci su prvi put upotrebili tenkove, napravljene prema nacrtu Ernesta Svintona.
• 13. 9. 1922. U Al Aziziji, Libija, izmerena je najviša temperatura vazduha u hladu – 57,8 °C.
• 28. 9. 1924. Rođen je italijanski filmski glumac Marčelo Mastrojani, jednako uspešan kao komičar, romantični heroj, dramski glumac, ljubavnik i tumač uloga u filmovima hermetičnog intelektualizma.
• 17. 9. 1931. Kompanija RCA Victor predstavila je prvu longplej gramofonsku ploču, koja se okreće brzinom od 33 obrtaja u minutu.
• 29. 9. 1938. U Minhenu su Velika Britanija, Francuska, Italija i Nemačka potpisale sporazum kojim je Nemačkoj dozvoljeno da pripoji Sudetsku oblast (češka teritorija sa nemačkom nacionalnom većinom). Vlada Čehoslovačke prethodno je pristala na britansko-francuski plan o prepuštanju Sudetske oblasti Nemačkoj. Minhenski sporazum smatra se presudnim aktom kojim je Hitleru otvoren put za otpočinjanje Drugog svetskog rata.
• 1. 9. 1939. Nemačka je bez objave rata napala Poljsku i time započela Drugi svetski rat, koji je trajao šest godina. U ratu je učestvovala 61 država i oko 110 000 000 vojnika. Poginulo je oko 60 000 000 ljudi, a više od 35 000 000 ih je ranjeno.
• 3. 9. 1939. Dva dana nakon nemačkog napada na Poljsku, Velika Britanija i Francuska objavile su rat Nemačkoj.
• 5. 9. 1939. SAD su proglasile neutralnost u Drugom svetskom ratu.
• 10. 9. 1939. Kanada je objavila rat Nemačkoj, čime je sukob u Evropi prerastao u svetski rat.
• 17. 9. 1939. Sovjetska Crvena armija ušla je u Poljsku sa istoka, zaposela krajeve zapadne Belorusije i Ukrajine i zarobila 217 000 Poljaka.
• 8. 9. 1943. Objavljena je bezuslovna kapitulacija Italije u Drugom svetskom ratu.
• 12. 9. 1943. Nemački komandosi su, na osnovu naredbe Adolfa Hitlera, oteli bivšeg italijanskog diktatora Benita Musolinija, kog su nove italijanske vlasti stavile u zatvor.
• 17. 9. 1944. Spuštanjem britanskih padobranaca kod grada Arnema u Holandiji počela je operacija Market Garden, najveći vazdušni desant u Drugom svetskom ratu, sa ciljem da se uspostavi mostobran na reci Rajni, zaobiđe nemačka linija odbrane i omogući Saveznicima prodor severno od Rura. Nemci su se dokopali planova, razbili Britance kod Arnema i potom pripremili protivofanzivu u Ardenima. Saveznici su prešli Rajnu tek posle pet meseci.
• 2. 9. 1945. U Tokijskom zalivu, na palubi američkog ratnog broda Misuri, Japan je potpisao bezuslovnu kapitulaciju. Time je zvanično završen Drugi svetski rat.
• 9. 9. 1945. Američke trupe iskrcale su se na kraju Drugog svetskog rata u Južnoj Koreji, sovjetska vojska je od Japana preuzela Severnu Koreju, a 38. paralela postala je linija podele dveju korejskih država.
• 10. 9. 1945. U Norveškoj je pod optužbom za izdaju osuđen na smrt vođa norveških nacista Vidkun Kvisling. Tokom Drugog svetskog rata bio je predsednik marionetske vlade okupirane Norveške od 1942. do 1945. godine.
• 9. 9. 1948. Posle povlačenja sovjetske vojske, na severu Korejskog poluostrva proglašena je Narodna Demokratska Republika Koreja, sa glavnim gradom Pjongjangom.
• 21. 9. 1949. U Kini je formirana Centralna narodna vlada na čelu sa Mao Cedungom, koji je deset dana kasnije u Pekingu proglasio Narodnu Republiku Kinu.
• 22. 9. 1955. U Ujedinjenom Kraljevstvu počela je da radi komercijalna televizija. Prvi plaćeni oglas bila je reklama za pastu za zube.
• 14. 9. 1959. Sovjetski kosmički brod „Luna II” spustio se na Mesec i tako postao prva letelica koja je sletela na Zemljin prirodni satelit.
• 21. 9. 1964. Malta je postala nezavisna posle 164 godine britanske vladavine.
• 6. 9. 1965. Napadom indijske avijacije na pakistanski grad Lahor počeo je rat između Indije i Pakistana zbog Kašmira.
• 10. 9. 1967. Građani Gibraltara odbacili su na referendumu mogućnost pripajanja Gibraltara Španiji, opredelivši se da ostanu pod britanskom upravom.
• 5. 9. 1972. Na olimpijskim igrama u Minhenu pripadnici palestinske terorističke organizacije Crni septembar napali su olimpijsko selo i ubili jedanaest izraelskih sportista.
• 23. 9. 1973. Na vanrednim izborima, treći put je za predsednika Argentine izabran Huan Domingo Peron. Njegova supruga Izabela postala je potpredsednica.