Kolo sreće – zašto se kaže


U poznatom spevu Osman dubrovačkog pesnika Ivana Gundulića pominje se, pored ostalog, i kolo sreće. Gundulić kaže (Pevanje prvo):

„Kolo od sreće uokoli
vrteći se ne pristaje:
tko bi gori, eto je doli,
a tko doli, gori ustaje.”

U tim stihovima, i stihovima koji slede, pesnik ukazuje na prolaznost svega postojećeg, pa i svake sile i zla, odnosno na stalne promene u svetu. Zato nastavlja:

„Sad vrh sablje kruna visi,
sad vrh krune sablja pada,
sad na carstvo rob se uzvisi,
a tko car bi, rob je sada.”

Time je Gundulić, podstaknut porazom Turaka u bici kod Hotina (1621), već u prvoj polovini XVII veka, dakle dvesta godina ranije, nagovestio propast moćne Turske carevine i turskog gospodstva na našim prostorima. O dubljem istorijskom smislu i umetničkim vrednostima njegovog speva moglo bi se pisati i govoriti nadugo i naširoko. Ali to je posao za istoričare književnosti. Nas ovde zanima samo izraz kolo sreće, koji se javlja u navedenim stihovima.

Treba odmah reći da taj izraz nije plod Gundulićevog pesničkog nadahnuća, nego ustaljenog shvatanja života koje je vladalo u njegovo vreme, i koji vek pre. U skladu s tim shvatanjem, ideja prolaznosti i stalnih promena u svetu predstavljena je u vidu takozvanog točka sudbine. Na tom točku (ili kolu) vide se ljudi privezani za paoke kako se uzdižu ili padaju, zavisno od toga gde se nalaze. Okretanjem točka ili „kola sudbine” u srednjem veku se tumačila i propast drevnih civilizacija (asirske, feničanske, egipatske i dr.), smena različitih oblika vladavine, pa i lične sudbine običnih ljudi. Smatralo se, naime, da se u istoriji sve vrti ukrug: mir rađa bogatstvo, bogatstvo rađa lenjost, lenjost izaziva svadljivost, svadljivost dovodi do rata, koji se završava mirom da bi opet nastalo bogatstvo koje rađa lenjost… I tako se u određenim ciklusima sve stalno ponavlja.

Po tom shvatanju, i čovekova sudbina zavisi od kola sreće, tačnije: od mesta na kojem se nalazi, tj. da li je privezan za deo točka koji se uzdiže, ili za onaj koji pada.

Takve srednjovekovne predstave ljudske sudbine i sudbine naroda i civilizacija, nastale negde sredinom drugog milenijuma, dakle oko 1500. godine, imaju, u stvari, svoj koren u grčkoj i rimskoj mitologiji. One su vezane za kult boginje Fortune, isprva italskog božanstva blaženstva, plodnosti i žena, koja je kasnije u starom Rimu poštovana kao božanstvo sreće i sudbine. Stoga je Fortuna poistovećivana sa grčkom boginjom sreće Tihom.

Fortuna je obično predstavljana sa oznakama promenljivosti sudbine: pre svega krugom, točkom ili kolom koje se okreće. Iz takve predstave se kasnije, u srednjem veku, razvio već pomenuti točak sudbine ili kolo sreće, koje i danas živi, ređe kao slika, a više kao ustaljeni izraz u jeziku. Taj izraz navodi se i u Rečniku Matice srpske, sa objašnjenjem da označava „nestalnost sreće u životu”.


Literatura:
• Milan Šipka, Zašto se kaže, šesto izdanje, Novi Sad: Prometej, 2010